De Gids. Jaargang 170

[p. 909]

Boek III

[p. 911]

Remieg Aerts
Over het nuttige en het eervolle

Ook wie niet in een achterstandswijk woont en geen capuchon-jack of scheef baseballpetje bezit, kan het veldwerk doen op een van de talloze sites van voetbalsupporters, assertieve bloggers en welzijnsprojecten voor allochtone jongeren. ‘Respect man!’ levert een kleine honderdduizend treffers op. En terecht, want dit gebod vormt de eigentijdse, gedemocratiseerde expressie van een van de oudste sociaal-culturele concepten - dat van de eer. Iemand eer betonen is vanouds het erkennen of toekennen van aanzien, vanwege bijzondere kwaliteiten of prestaties. Ere zij bijvoorbeeld God in den hooge. In een traditionele hiërarchische samenleving liggen de verhoudingen vast: de lagergeplaatste eert de hogergeplaatste, gewoon vanwege diens positie of ‘sociaal kapitaal’. De hooggeplaatste kan, in bijzondere gevallen, wat eer uitdelen en daarmee een lagere verheffen.

In ‘respect man!’ liggen de verhoudingen anders. Dit is geen verzoek, maar een eis. Want in een democratische samenleving is - volgens het welzijnswerk - ieder individu bijzonder, ongeacht herkomst, positie of bewezen verdienste. In aristocratische tijden was aanzien een privilege of een vorm van hogere genade, voor weinigen. In de meritocratische burgerlijke maatschappij kon en moest men het respect, zoals alle andere dingen, verdienen. In de democratische samenleving behoort iedereen aanvaard en erkend te worden zoals hij is of wil zijn - gewoon, gratis. Hij - want ‘respect man!’ lijkt doorgaans geen oproep tot onvoorwaardelijke erkenning van vrouwelijke levenskeuzen.

De transformatie van ‘eer’ tot ‘respect’ is verrassend, want eigenlijk is er geen ondemocratischer begrip dan eer. Het is een concept uit de wereld van de aristocratie en het leger. Het geeft uitdrukking aan alles wat groots is van nutteloosheid - het duel, de verspillende grandeur van paleizen en triomfbogen, de ‘manifestatiën van levensmagnificentie die de dalende zon van Konings- en Keizerschap als afscheidsgroet zendt aan deze steeds glansloozer wordende aarde’, zoals de

[p. 912]

componist Diepenbrock het zag aan het slot van de negentiende eeuw. Eer is het verlenen van titels, rangen, grootkruizen en andere onderscheidingen in een byzantijnse hiërarchie; het is de vanzelfsprekende eerbied voor een stand, een groep of familie op grond van geboorte en van privileges verworven in de dagen van Olim.

Eer blinkt in militaire glorie en gala-uniformen. Eer rust groots in monumenten voor de gevallenen, of eenzaam in de uitgestrekte velden van eer voor de zinloze slachtoffers - ‘in Flanders fields the poppies blow/ between the crosses, row in row’ - geofferd in een strategie die maarschalken historisch maakte en de soldaten de ongevraagde en nutteloze eer verleende te mogen sterven voor het Vaderland: ‘My friend, you would not tell with such high zest/ To children ardent for some desperate glory,/ The old lie: Dulce et decorum est/ Pro patria mori’, in de klassieke woorden van Wilfred Owen.

Het eerbegrip behoort daarnaast tot gesloten, traditionele, premoderne en patriarchale samenlevingen: de eer van de familieclan en de dorpsgemeenschap, een sacrosanct geworden hypostasering, samengesteld uit mythische gezagsaanspraken, conventionele gedragscodes, de fictie van de zuiverheid van de eigen groep en het opspelen van het mannelijk testosteron.

Eer is verder verbonden met de gebieden van de kunst en van de sport, de sferen van de uitzonderlijke prestaties en kwaliteiten. Hier berust het eerbetoon op aantoonbare verdienste, dat is waar, maar het zijn verdiensten zonder nut. Volgens Kant is schoonheid immers de belangeloze ervaring van het aangename dat ligt in iets dat doelmatig is zonder oogmerk van nuttigheid. We bewonderen in kunst het duizelingwekkende meesterschap van de beeldhouwer, de ivoorbewerker, de schilder van de Sixtijnse kapel. Die prestaties staan buiten iedere verantwoording van nut en rechtvaardigen zichzelf.

Ook de sprinter, de wielrenner en de turnster die hun lichaam jarenlang afbeulen om één keer een honderdste seconde sneller te gaan dan anderen, de Tour te winnen na drieduizend kilometer in drie weken, of de perfecte sprongencombinatie te realiseren, zijn niet echt nuttig bezig. Zulke prestaties bevinden zich in de ongemakkelijke hoogte van het sublieme, het buitensporige. Hun maatstaf is niet verdienste, maar onbereikbaarheid, de ultieme schaarste.

Eer staat op vergelijkbare manier tegenover nut als tegenover democratie. Ze vormen de uitdrukking van wezenlijk tegengestelde levenswaarden - de aristocratische en de burgerlijke. Nut behoort tot de sfeer van de productie, het rendement en de noodzakelijkheid. Eer is bij uitstek onnut, vertoon, gunstbewijs. Eer wordt niet verworven, bereikt of bewezen door nut, het is geen ruiltransactie. Eerbewijzen

[p. 913]

maakt men ook niet te gelde. Dat is eerloos en een pijnlijk teken van sociale daling. Het is waar, eer geeft stellig maatschappelijke revenuen. Maar wezenlijk is eer een luxe, en juist daarom zo begerenswaardig.

Het nut is het ethos van de burgerlijke, moderne, meritocratische samenleving, tot programma geworden sinds de Verlichting en de industriële revolutie. Het is bij uitstek een gemeenschapswaarde. Nut wordt nagestreefd, bewijst zich en is in elke betekenis verdienstelijk. Nut is werkzaam in de sfeer van de noodzakelijke dingen. Zijn equivalenten zijn het zinvolle, relevante en praktische. Anders dan eer heeft nuttigheid een objectief bestaan: ook waar de erkenning ontbreekt, is het werkelijk nuttige in stilte werkzaam. Het nut is het product van de instrumentele rede en de basis van het utilitarisme, de ethiek van Bentham en Mill die een handeling waardeert naar de mate waarin deze bijdraagt aan het collectief geluk. Misschien is de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, opgericht in 1784, de beste uitdrukking van dit ideaal.

Nut is, objectief bezien, belangrijker dan eer. Het is een mooi ideaal. Waarom lijkt nut dan toch lager te staan dan eer? Het is voor eer minder erg dat zij niet nuttig is dan het voor nut is dat zij nooit eervol wordt. Nut is hoogstens eerzaam of eerbaar. Kennelijk moet het, als een bitter medicijn, verzacht of verguld worden. In het utile dulce van talloze muziek- en rederijkersgenootschappen wordt, na gedane arbeid, het nuttige gepaard aan het aangename, maar hoger stijgt de verrukking toch niet. Je kunt door nut wel tot een zekere eer komen: voor jarenlange nuttigheid op maatschappelijk gebied krijg je een lintje, en geniale wetenschapsbeoefenaars ontvangen een prijs. Nut leidt soms tot welstand en wie tot de rijken behoort kan toetreden tot het domein van de eerverleners. Maar altijd verloopt de weg van onderen naar boven. Eer wint niet door nut.

Het is merkwaardig dat in het Nederlands het woordveld rond ‘eer’ veel gevarieerder en rijker is dan dat rond ‘nut’, terwijl de burgerlijke aard van de samenleving anders zou doen vermoeden, In de Nederlandse samenleving ontbreekt al sinds de zestiende eeuw een normgevende aristocratie. De regentenstand was een aristocratiserende koopmansstand en de nieuwe negentiende-eeuwse adel heeft geen gouden stempel meer op de gevestigde stedelijk-burgerlijke levensstijl gedrukt. Toch kent het Nederlands opvallend veel samenstellingen vanuit het concept eer, zoals eerlijk, eervol, eerbaar, eerzaam, eerbiedig, eerwaardig, eerzuchtig.

Veel van die begrippen hebben een burgerlijk karakter aangenomen. Eer is in de Nederlandse kleinsteedse samenlevingsorde al vanouds verbonden met inpassing en aanvaarding als lid van de gemeen-

[p. 914]

schap. Eerlijkheid betekende rechtschapenheid, ook met het oog op kredietwaardigheid. Eerzaam was de betrouwbare burger als degelijk lid van de ‘goede gemeente’. Eerloos daarentegen waren vreemdelingen, bezitlozen en fraudeurs, dat wil zeggen al degenen die zich nog niet als oppassend of nuttig lid van de samenleving bewezen hadden, of zich door hun gedrag buiten de maatschappij hadden geplaatst. De dood ‘als van een krijgsman’ was eervol, maar een terechtstelling ‘als van een vrouw of een eerlooze’ gold als verachtelijk. Eerwaardig heeft vanouds betrekking op degenen die in kerk of staat een openbaar ambt bekleden. Eerbaarheid is, nog steeds, verbonden met seksuele terughoudendheid, vooral van vrouwen, en het eerbiedigen van het publieke schaamtegevoel; schennis ervan is strafbaar.

Fatsoen en nut vormen de eer van de burger. De reputatie is verworven, het respect verdiend. Niet het buitengewone is ervoor nodig, maar juist het normale. En toch: eer mag dan in de Nederlandse cultuur zijn opgegaan in nuttigheid en fatsoen, er blijft een kennelijke behoefte aan exclusievere vormen van eerbetoon. In de huidige samenleving wil iedereen bekend en beroemd zijn - supermodel, celebrity, winner, de Grootste Aller Tijden.

Dat stelt ons voor meer dan één paradox. De erkenning van ieders gelijkwaardigheid is zelfs grondwettelijk bepaald. Iedereen mag rekenen op respect, aanzien, erkenning en eerbiediging. Maar wat gratis is, is niks waard. Als reactie begint iedereen het respect en de eerbied voor zijn eigenheid luidkeels en zichtbaar op te eisen - de eer van de motorclub, de gettoblaster, de exhibitionist en de niqaab. Dat brengt een toenemende spanning in de publieke sfeer. De openbare ruimte is weinig geschikt als markt van particuliere assertiviteiten. Alleen een betrekkelijke leegheid van de publieke ruimte, of een neutrale blik, zorgt voor een gelijkmatig behoud van particuliere vrijheid.

Daarnaast vraagt juist de egalitaire democratie om nieuwe, functionele vormen van verhevenheid. Waar het respect gratis aan iedereen toekomt, is het met het oog op bestuurbaarheid, doelmatigheid en inspirerend leiderschap bijvoorbeeld noodzakelijk een nieuwe sfeer van eerbied en aanzien in te stellen voor maatschappelijke leidinggevenden en volksvertegenwoordigers. Dat aanzien is wel van tijdelijke aard, en geheel voorwaardelijk, maar het is functioneel om voor de sfeer van de politiek de benodigde handelingsruimte te scheppen, ook ten opzichte van de samenleving. Dit is een pragmatisch eerbetoon of, zo men wil, een nuttige fictie.

Maar is zo'n functionele fictie niet te prefereren boven het gemakzuchtige respect als gesunkenes Kulturgut?