De Gids. Jaargang 170

[p. 897]

Irene de Jong
Over drie goede vrouwen

Moed werd in de klassieke Griekse wereld aangeduid met andreia, wat suggereert dat alleen mannen (andres) over een dergelijke eigenschap beschikken. Om deze gedachte te ontzenuwen of althans te nuanceren wil ik drie van mijn favoriete vrouwen uit de antieke literatuur voor het voetlicht halen. Zij delen met elkaar dat ze zowel goede personages zijn, dat wil zeggen door hun auteurs goed tot leven gebrachte ‘mensen van papier,’ als ook lef vertonen. Deze vrouwen zullen blijken niet alleen over moed te beschikken maar zelfs daarmee - letterlijk of figuurlijk - mannen te verslaan.

Mijn all time favorite is Homerus' Penelope, maar niet om de redenen waar ze meestal om bewonderd wordt. De hele Oudheid door was zij het toonbeeld van echtelijke trouw: wilde Odysseus onderweg nog wel eens een nimf verschalken, Penelope verschanste zich in haar slaapkamer en hield drie jaar lang meer dan honderd hitsige jongemannen op afstand. Deze standvastigheid brengt Agamemnon, zelf minder voorspoedig in de keuze van zijn vrouw, ertoe zijn vriend Odysseus te complimenteren met deze ‘in deugd excellerende vrouw’.

Een goede vrouw dus, maar wel een brave. Aan dit saaie image wilden feministische interpretatoren wel wat doen en dus kwamen ze met het idee op de proppen dat Penelope eigenlijk al die aandacht van haar vrijers wel leuk vond, er stiekem van genoot. Zij baseren zich dan, geheel in freudiaanse stijl, op een droom van Penelope: ze zag hoe een adelaar haar zeer dierbare ganzen doodde, ze treurde hier om, totdat de adelaar verklapte dat hij Odysseus was en dat hij weldra zou terugkeren om de ganzen=vrijers te doden. Et voilà: Penelope houdt eigenlijk van de ganzen=vrijers. Hierbij verzuimt men op te merken dat Penelope huilt voordat ze de ware betekenis van de droom verklaard krijgt en vooral dat ze, als ze bij het ontwaken ziet dat de ganzen nog leven, niet blij is - zoals te verwachten zou zijn als ze echt van de ganzen=vrijers houdt - maar huilt: de droom was slechts bedrog.

Nee, wie Penelope als literair personage wat wil oppimpen, moet

[p. 898]

het over een andere boeg gooien. Haar triomf komt wanneer Odysseus de vrijers gedood heeft en, zijn vermomming als bedelaar afgeworpen, verwachtingsvol tegenover Penelope gaat zitten: hier is hij en of ze hem maar om de hals wil vallen. Het loopt anders. Immers, Penelope net zo slim en voorzichtig als Odysseus zelf, test eerst of hij wel echt Odysseus is. Ze draagt een dienares op om het bed dat Odysseus ooit gemaakt had van de stronk van een olijfboom buiten voor de vreemdeling op te maken. Bij het horen van deze woorden ontsteekt onze held in woede: wie heeft het bed buiten gezet dat hij zelf gemaakt heeft en dat niet verplaatst kan worden? Nu weet Penelope genoeg: alleen Odysseus en zij weten van het geheim van het onverplaatsbare bed.

Het bed symboliseert natuurlijk Penelope's onwrikbare trouw, en uiteindelijk die van Odysseus, die, hoewel hij voor eeuwig jong zijn leven kon slijten met de nimf Calypso, toch gekozen heeft voor zijn eigen sterfelijke vrouw, en dus voor zijn eigen sterfelijkheid. Homerus maakt deze slimme en dappere Penelope een geraffineerd compliment, wanneer hij, als ze eindelijk haar man om de hals valt, haar vergelijkt met schipbreukelingen die na een zware storm weer voet op vaste wal zetten. Geen stap heeft ze gezet buiten haar paleis, maar zoals Anna Blaman in gedachten de Himalaya beklom, zo heeft Penelope op emotioneel gebied net zo veel obstakels overwonnen als de wereldreiziger Odysseus.

Mijn tweede goede vrouw is uit heel ander hout gesneden dan Penelope: hier hebben we een echte vrouwelijke houwdegen. Ik heb het over Tomyris, koningin van de Massageten, een aan de Scythen verwant volk, die, zo vertelt ons Herodotus, na het overlijden van haar man haar koninkrijk leidde. Deze Massageten worden op zekere dag aangevallen door Cyrus, de grote koning van de Perzen, die we in de voorafgaande tweehonderd hoofdstukken door een aaneenschakeling van meedogenloze veldtochten de basis hebben zien leggen voor het Perzische rijk. Niemand is tegen hem opgewassen, zelfs niet de machtige en superrijke Croesus. De Massageten erbij veroveren lijkt een peulenschil en Cyrus begint er maar eens mee de weduwe een - zoals Herodotus nadrukkelijk meldt - niet gemeend huwelijksaanzoek te doen. Deze eerste schijnaanval wordt door Tomyris behendig afgewimpeld. Daarop slaat Cyrus zijn tenten op bij de rivier die de grens van het Massagetische rijk vormt en begint welgemoed een brug te bouwen. Tomyris reageert onmiddellijk en stelt Cyrus voor de keuze: haar op haar eigen grondgebied aanvallen of zich drie dagmarsen op eigen terrein terugtrekken en daar slag met haar leveren.

Zich terugtrekken voor een vrouw?, dat nooit, raadt men Cyrus

[p. 899]

aan, en hij besluit over te steken maar verzint ook een list. Hij trekt een dagmars op en doet dan net alsof hij terugkeert maar laat wel enkele verzwakte soldaten en veel voedsel en wijn (een luxe die de Massageten niet kennen) achter. Ze vallen aan onder leiding van de zoon van Tomyris, drinken het ‘vuurwater’, en worden verslagen door de - teruggekeerde - Perzische hoofdmacht. Tomyris, die tot nu toe een defensieve koers gevaren heeft, gaat nu, nolens volens, over op de aanval: ze vraagt Cyrus haar haar zoon terug te geven en zweert dat als hij dit niet doet, ze hem bloeddorstig als hij is zal verzadigen met bloed. Natuurlijk luistert Cyrus - weer - niet en haar woord gestand doend leidt nu Tomyris zelf haar troepen in de strijd. Er ontbrandt een gevecht dat Herodotus bewonderend het ‘hevigst’ van alle barbaarse veldslagen noemt. Uiteindelijk worden de Perzen met grote verliezen verslagen, en ook Cyrus zelf sneuvelt.

Alsof dit nog niet een huzarenstuk genoeg is, gaat Tomyris op het slagveld op zoek naar het lijk van Cyrus, dompelt zijn hoofd onder in een zak gevuld met bloed, en spreekt de verslagen tegenstander in de beste homerische traditie toe: ‘Jij hebt mij, hoewel ik leef en in de strijd gewonnen heb, vernietigd, door mijn zoon met een list om te brengen. Ik zal jou precies zoals ik gedreigd heb met bloed verzadigen.’ Herodotus noemt haar woorden ‘honend’ maar ik zou ze zelf liever schrijnend of tragisch willen noemen.

Tragisch is ook mijn derde goede vrouw: Vergilius' Dido. Wie kent niet, al was het maar via Purcells bloedstollend mooie opera, het verhaal van de Carthaagse koningin, ook een weduwe, die de Trojaan Aeneas en zijn mannen na een zware storm op haar kusten aangespoeld liefdevol opneemt, verliefd - gemaakt - wordt, een korte amour beleeft maar dan abrupt in de steek gelaten wordt door pius Aeneas, die door moet met zijn missie, het stichten van Rome, en ten slotte zelfmoord pleegt. We hebben hier te maken met een vrouw die het midden houdt tussen Penelope, sterkste in de slaapkamer, en Tomyris, veldheer tegen wil en dank. Immers, Dido is op het moment dat Aeneas in beeld komt bezig een nieuwe stad te bouwen. Dux femina facti, zegt Vergilius van haar, een uitspraak die ik graag als motto cadeau doe aan het Nederlandse financieringsfonds voor vrouwen Mama Cash: ‘De leider van de onderneming (is/was) een vrouw’. Zij doet wat Aeneas nog moet gaan doen en hij staat in ademloze bewondering. Maar dan besluiten Venus en Juno dat het voor Aeneas opportuun is dat deze vrouw voor hem valt. Van trotse vrouw verandert zij in aangeschoten wild, gewond door een pijl van Cupido, loopt ze verdwaasd door haar stad, ‘net zoals een hinde door een jagende herder in Kreta's bossen onverhoeds van verre door een pijl getroffen is; het vliegend

[p. 900]

staal bleef in haar achter, zonder dat hij het weet’ (4.6-72, vertaling. M. d'Hane-Scheltema).

De stedenbouwer Dido verandert zelf in een belegerde stad, waarvan Venus aankondigt dat ze haar zal ‘omsingelen met vuur’. En wanneer de ‘stad’ genomen is, feliciteert Juno Venus met haar ‘buit’. Dit alles leidt ertoe dat wanneer Dido zich in het zwaard gestort heeft de bevolking in rouwklachten uitbarst, ‘precies alsof na 'n inval van de vijand heel Carthago instortte’. Maar het meest bittere gebruik van de beeldspraak komt uit de mond van Dido zelf, op het moment dat ze haar laatste woorden uitspreekt: ‘Zoete buit, zoet zolang het hemelse lot het toestond.’ Ze richt zich hier tot de geschenken die ze ooit van Aeneas kreeg, kleren en een zwaard, en die ze nu zal gebruiken om zich van het leven te beroven.

Dido legt het af tegen de goden en het lot: ‘Zo'n zware opdracht was het de Romaanse staat te stichten’, zegt Vergilius helemaal aan het begin van zijn verhaal, en mensenlevens worden niet gespaard. Maar in de appreciatie van lezers door de eeuwen heen heeft Dido het duidelijk gewonnen van Aeneas. Hun laatste woordenwisseling wint zij op punten, en ook bij de reprise die Aeneas in de onderwereld gegund wordt, laat haar stilzwijgen zijn excuses oplossen in het niets. Voor haar grafschrift had zij zelf al gezorgd: ‘Ik heb geleefd en de tocht volbracht die het lot mij heeft opgelegd.’

Een - niet op zichzelf staande - uitspraak van Pericles stelt dat de grootste roem voor vrouwen bestaat uit het minst van zich te doen spreken. Gelukkig hebben niet alle vrouwen en niet alle auteurs deze woorden ter harte genomen.