De Gids. Jaargang 170

[p. 892]

Bert Wagendorp
Opmerkingen over Caesars methode van oorlog voeren

In mei 1995 zag ik vanaf een heuvel in het oostelijk deel van Kroatië hoe Kroaten en Serviërs elkaar te lijf gingen in en rond een dorp een kilometer of twee verderop. Je hoorde droge plofjes, uit het dorp kronkelde de rook omhoog van huizen die in brand stonden. Er werd heftig gevochten, voor het eerst van mijn leven zag ik live oorlog.

Opwinding maakte zich van mij meester. Ik wilde er onmiddellijk heen. Ik wilde een plek dichterbij, vanwaar ik het beter zou kunnen volgen. Ik kende het gevoel goed, ik was nog niet zo lang sportjournalist af. En ik herkende de spanning van de keren dat ik gehaast in de richting van een stadion was gelopen. Erheen! Niks missen!

Sport en oorlog drukten in mijn hoofd op hetzelfde knopje. Ik was een Schlachtenbummler: iemand die naar de veldslag trok om het verloop te bekijken, en later de naam voor Duitse voetbalfans die met hun club meereisden naar de uitwedstrijd.

Wat hebben sport en oorlog gemeen, behalve het feit dat ze opwinding veroorzaken en nieuwsgierigheid opwekken?

Eind 1945 schreef George Orwell zijn essay ‘The Sporting Spirit’, naar aanleiding van de ongeregeldheden die plaatsvonden tijdens voetbalwedstrijden die Dynamo Moskou had gespeeld in Groot-Brittannië. De Tweede Wereldoorlog was nog maar net voorbij, en Orwell schreef: ‘Serious sport had nothing to do with fair play. It is bound up with hatred, jealousy, boastfullness, disregard of all rules and sadistic pleasure in witnessing violence. In other words, it is war minus the shooting.’

Tot de laatste zin, de beroemdste ooit geschreven over de verhouding tussen sport en oorlog, valt er tegen de constatering van Orwell weinig in te brengen. Het is er met de professionele sport sindsdien niet vriendelijker op geworden. Maar is het waar dat sport daarom inderdaad ‘oorlog zonder het schieten’ is? Of is dat sterk overdreven?

De Nederlandse voetbaltrainer Rinus Michels ging in 1974 nog een stapje verder dan Orwell: hij verklaarde: ‘Voetbal is oorlog’. Dat het niet alleen zijn bekendste uitspraak zou worden, maar een van de

[p. 893]

meest aangehaalde uitspraken over het voetbal in het algemeen, laat zien dat Michels een gevoelige snaar raakte en dat velen zijn typering herkenden.

Vijf jaar voordat Michels zijn visie op het wezen van voetbal gaf, speelde zich tussen El Salvador en Honduras een korte oorlog af, die was begonnen met een interland tussen beide landen. Von Clausewitz omschreef oorlog als ‘de voortzetting van de diplomatie met andere middelen’, in Midden-Amerika kon worden geconstateerd dat oorlog ook voortzetting van de wedstrijd met andere middelen kon zijn. Ook in Joegoslavië begon de burgeroorlog tussen Serven en Kroaten overigens na heftige rellen rond de bekerfinale van 1990, tussen Dynamo Zagreb en Rode Ster Belgrado.

Is sport oorlog? Heeft wielrennen iets gemeen met oorlog? Is de ploegleider de veldheer en zijn de wielrenners zijn soldaten op het slagveld? Is zwemmen oorlog? Tafeltennis? Korfbal?

Peter Post is de beroemdste Nederlandse ploegleider ooit. Tijdens zijn eigen wielerloopbaan luidde Posts bijnaam ‘De Keizer’. Hij was de heerser van de Zesdaagsen. Als ploegleider van de legendarische TI Raleigh-formatie had hij in de jaren zeventig van de vorige eeuw de tot dan in het wielrennen gangbare strijdwijze volledig veranderd.

Post doorbrak het paradigma van de kopman, in zijn ploeg mocht elke renner winnen. Hij veranderde daarmee de oude mores van het peloton radicaal. De geregelde strijd werd een guerrilla. Omdat Post eenzijdig de oude conventies opzegde, wisten de andere ploegen aanvankelijk niet hoe zij moesten reageren. Het leverde Raleigh veel zeges op.

De sportkeizer Post deed wat succesvolle legeraanvoerders, van Julius Caesar tot Frederik Hendrik en van Napoleon tot Montgomery, allemaal deden: lak hebben aan de bestaande tactische opvattingen over oorlogvoeren en iets nieuws bedenken.

Maar wijst zo'n parallel op iets gemeenschappelijks tussen sport en oorlog? Of kun je zo twee ruziënde kleuters in de speeltuin ook als een vorm van oorlog omschrijven? Is er in de historie, in de evolutie naar wat we nu ‘sport’ noemen, iets aan te wijzen dat op gemeenschappelijke wortels van sport en oorlog wijst?

Volgens de Britse antropoloog Desmond Morris, gaat wat we nu ‘sport’ noemen terug tot de prehistorische samenlevingen. In The soccer tribe beschrijft hij hoe ‘sportieve’ activiteiten als lopen, springen en zwemmen noodzakelijk waren om te overleven - om prooien te verschalken en concurrerende jagers en strijders de loef af te steken in stammenoorlogen. Sport als geïntegreerd onderdeel van de oorlog, zou je kunnen zeggen.

[p. 894]

De ontkoppeling kwam, toen de jagers landbouwers werden en niet meer zo hard hoefden te rennen om aan voedsel te komen. Wat bleef was de drang naar competitie, naar het meten van fysieke kwaliteiten en naar het gemeenschapsgevoel dat een gevecht met zich meebracht.

Bij de oude Grieken waren de fysieke training voor de oorlog en die voor de Olympische Spelen identiek. En op de moderne Spelen vinden we nog altijd veel elementen uit de klassieke oorlog. Snel lopen, lang lopen, zwemmen, over hindernissen springen tijdens het hardlopen, speerwerpen, verspringen, worstelen, boksen, paardrijden, kogelslingeren: je soldaten konden er maar beter goed in zijn.

En van de teamsporten die vanaf de negentiende eeuw werden ontwikkeld, zou je kunnen zeggen dat ze de oorlog imiteerden, dat het metaforen waren voor de strijd.

Minstens één keer werd de metafoor weer hetgeen hij verbeeldde. Op 1 juli 1916 nam het 8^ste East Surrey Regiment deel aan de eerste Slag aan de Somme. Kapitein W.P. Neville had vier leren ballen meegenomen naar de Engelse stellingen. Wie met een van die ballen als eerste ‘een doelpunt’ zou scoren in de vijandelijke stelling, zou een beloning ontvangen. Om 7.17 uur in de ochtend klom Neville's B-compagnie uit de loopgraven, en begon aan de aanval. Die werd ingeleid door Neville, die de ballen met enkele fraaie wreeftrappen het niemandsland inschopte. De ballen werden door de Engelsen voortgedreven in de richting van de Duitse linies, en Montauban Ridge werd veroverd, ondanks het moordende mitrailleurvuur van de Duitse verdediging en talloze dodelijke slachtoffers. Onder wie Neville zelf. Even was voetbal oorlog mét schieten.

Maar sport werd in de twintigste eeuw toch steeds vaker gezien als een vredelievend substituut voor oorlog. Door Willem Frederik Hermans bijvoorbeeld, die in Ik heb altijd gelijk iemand de volgende woorden in de mond legt: ‘Voetbal moest heilig zijn, heilig! Als er meer gevoetbald werd, dan zou er nooit meer oorlog komen! Dat is het wat ík altijd als ideaal in het voetballen heb gezien! [...] de mens moet iets hebben waar hij voor kan vechten. Hij moet iets hebben om te kunnen overwinnen. Dat is de menselijke natuur, dat krijg je er nooit uit. En daarom: voetbal is de oplossing.’

In de Koude Oorlog was sport de voortzetting van de diplomatie met andere middelen. De ddr gaf op het hoogtepunt van de Koude Oorlog tien procent van de nationale begroting uit aan sport, meer dan het percentage dat in de meeste westerse landen aan defensie werd gespendeerd. Sport moest de suprematie van de communistische samenlevingen boven de kapitalistische bewijzen, en vanwege het te grote risico dat een nucleair treffen met zich meebracht, werd

[p. 895]

dat uitgevochten in de sportarena's. Elke gouden plak was een gewonnen veldslag.

Maar was sport daarmee veranderd in een oorlogsvorm?

Ik heb nog nooit een echte viersterren-generaal horen zeggen dat oorlog sport is, zelfs de krankzinnige Kurtz in Apocalypse Now niet. De vergelijking komt altijd van de kant van de sport. Het is ook noodzakelijk dat de sport zichzelf uitvergroot. Zou men dat niet doen, dan zou sport hooguit een recreatief vermaak zijn, een activiteit om gezond te blijven. Topsport zou niet bestaan. Elf mannen die tegen elf andere mannen voetballen, is op zich geen bezigheid die bij de grote massa tot de verbeelding spreekt, tweehonderd mannen die van A naar B fietsen evenmin.

Die activiteiten krijgen pas betekenis, wanneer we er een extra betekenis aan koppelen: het etiket ‘gevecht van man tegen man’, of ‘de eer van het vaderland’. En, om helemaal elk misverstand uit te sluiten, ‘oorlog’.

De Franse filosoof Roland Barthes schilderde in zijn boek Mythologies uit 1957 de Tour de France af als een heldenepos. Zo verklaarde hij hoe een simpele fietswedstrijd een extra dimensie kreeg en totaal anders gepercipieerd werd.

Dat is waar het om gaat, als we sport en oorlog naast elkaar leggen. Noemen we een spel geen spel meer, maar oorlog, dan verandert dat de zaak. Het maakt het frivole tot een bezigheid die uiterst serieus moet worden genomen. Vandaar dat topsport meestal ook volkomen humorloos is. Humor is relativering, en de sport kan zich op topniveau geen relativering veroorloven. Niemand is geïnteresseerd in kijken naar spelletjes; we willen ‘strijd’, ‘de dood of de gladiolen’, we willen, kortom, oorlog. En daar wordt niet bij gelachen.

Om het erop te laten lijken heeft de sport de taal van de slagvelden en de militaire handboeken geleend. Om het soortelijk gewicht van de activiteit te verhogen, verwijzen we naar de prehistorie, zoeken we tactische parallellen, duiken we in de psychologie van de atleet en de soldaat en wijzen we op de massahysterie die oorlogen én sportwedstrijden teweegbrengen.

De gladiatorengevechten werden in Rome pas echt populair toen de grote oorlogen achter de rug waren. Kennelijk hadden zij de functie van substituut. Hetzelfde gebeurde met het voetbal, na de Tweede Wereldoorlog. Misschien kan de toenemende populariteit van sport zodoende als een teken van het voortschrijden van de beschaving worden gezien. We nemen genoegen met gespeelde wreedheid en tweedracht.

In de sport vinden ze het prima. Ze blazen zichzelf daar graag op,

[p. 896]

omdat het marketingtechnisch en financieel interessant is. Oorlog wekt interesse, oorlog verkoopt, oorlog roept spanning op, oorlog kweekt helden. Dat is wat wij vragen, van sport, dat is wat sport ons heeft te bieden, nu de romantiek van de slagvelden is verdwenen.

Natuurlijk bestaan er parallellen, maar die zijn simpelweg terug te voeren op het feit dat sport en oorlog nu eenmaal worden bedreven door hetzelfde schepsel, de mens. Zo zijn er ook parallellen tussen sport en seks en tussen sport en een vijfgangendiner.

Verstandige collega's weerhielden mij er in 1995 van om van de heuvel af te dalen naar het strijdtoneel, waar voetbal werd voortgezet met andere middelen. Levensgevaarlijk, zeiden ze. Ze schieten echt.