De Gids. Jaargang 170

[p. 882]

Maja Pellikaan-Engel
Een verdediging van Seneca en Plutarch us

Fsilosofie mag een streven naar wijsheid zijn dat zich zowel bij vrouwen als mannen pleegt te manifesteren - de geschiedenis van de filosofie heeft zich tot een uitgesproken mannenmonopolie ontwikkeld. Alle reden dus om bij de bestudering van dergelijke monopolisten steeds ook met een kritisch oog te kijken naar de houding die zij tegenover (hun) vrouwen aannamen. Het is nog maar de vraag of zo'n kritische blik wel een verdediging van de filosofen Seneca en Plutarchus zal opleveren.

Seneca en Paulina

Allereerst Seneca: een Romein uit de eerste eeuw van onze jaartelling en grondlegger van het literaire genre van het essay, zij het dat die benaming pas zo'n vijftien eeuwen later door een beroemde Franse filosoof bedacht is. Deze Seneca geldt als een Romeinse vertegenwoordiger van de Stoa, oorspronkelijk een Griekse filosofische school, waarin de naleving van morele grondbeginselen wordt benadrukt. Zijn visie, in twee zinnen samengevat, is ongeveer deze: de hele menselijke soort heeft deel aan de ratio, de rede, die van goddelijke aard is. Daarom moeten wij ons allen jegens allen, vrijen en slaven, in overeenstemming met die rede gedragen en de gemoedsrust van de apatheia nastreven: emotieloosheid of absolute zelfbeheersing.

Het is uitgerekend deze Seneca, de coryfee van de zelfbeheersing, die de leraar wordt van de jonge, onbeheerste en wrede keizer Nero. Dat kon natuurlijk niet goed gaan. En inderdaad: in het jaar 65 laat deze Nero, die eerst al zijn eigen broer had laten vergiftigen en een paar jaar later ook zijn moeder had laten vermoorden, aan zijn leraar Seneca het bevel tot zelfmoord overbrengen. De geschiedschrijver Tacitus geeft ons er in zijn Annalen (XV 60-64) een indrukwekkend verslag van. Het is vooral die rapportage die Seneca onsterfelijke roem heeft

[p. 883]

opgeleverd, als zou hij met zijn dood het ultieme bewijs van zijn stoïcijnse levenshouding hebben geleverd. Kritisch bekeken valt er uit dat verslag ook nog wel iets anders te destilleren.

Laten we de gang van zaken eens nalopen. Op het moment dat Seneca het bevel tot zelfmoord aangekondigd krijgt, zit hij samen met zijn vrouw Paulina en een paar vrienden aan tafel. Zijn huis is al omsingeld door soldaten. Tijd en gelegenheid voor vlucht of uitstel is er niet. Hij omhelst zijn vrouw ten afscheid en tracht haar moed in te spreken. Maar zij verklaart dat ook zij besloten heeft te sterven. Hij reageert daarop:

Ik had je de middelen gewezen om het leven draaglijk te maken, maar jij verkiest de glorie van de dood. Ik zal je niet misgunnen dat voorbeeld te stellen. Moge de standvastigheid van dit zo moedige einde voor ons beiden gelijk zijn, maar moge er van jouw levenseinde meer roem afstralen.

Hierna worden in een en dezelfde houw (eodem ictu) de polsaderen van Seneca en Paulina opengesneden. Wie die handeling verrichtte, wordt niet vermeld. Seneca zelf kan het onmogelijk geweest zijn - wat soms wel beweerd wordt. Het zal één van zijn vele personeelsleden (slaven of vrijgelatenen) geweest zijn. Seneca laat zich vervolgens, omdat het bloed bij hem zo traag stroomt, ook de aderen van benen en knieholten doorsnijden. Hij raakt uitgeput door de razende pijnen en raadt zijn vrouw aan naar een andere kamer te gaan:

Uit vrees door zijn lijden de moed van zijn vrouw te breken en dat hij het zelf door de aanblik van haar folteringen niet zou kunnen volhouden.

Vervolgens ontbiedt hij schrijvers en dicteert nog lange teksten, die later ook gepubliceerd werden. Seneca's stervensproces verloopt traag en moeizaam, maar hij weet nog wel een grapje te maken: hij spat een paar van de slaven die het dichtstbij staan nat onder toevoeging van de woorden dat hij dit water plengt als offer aan Jupiter de Bevrijder. Als hij ten slotte de laatste adem heeft uitgeblazen, wordt hij onmiddellijk en zonder ceremonieel gecremeerd. Zo had hij dat van tevoren in een codicil beschikt.

Dit verslag over de dood van Seneca is altijd als het overtuigende bewijs van zijn apatheia geïnterpreteerd. Maar in zijn woorden tot Pau-

[p. 884]

lina verraadt hij in feite al zijn eigen ambitie: het is roem die hij najaagt!

En dan: zijn plechtige belofte aan Paulina dat hij het haar niet zal misgunnen een voorbeeld van een glorieuze dood te stellen, gevolgd door zijn plechtig uitgesproken wens dat van haar levenseinde meer roem zal afstralen. Is hij die belofte nagekomen, en hoe oprecht was die wens? Je kunt er natuurlijk alle begrip voor hebben dat hij zijn apatheia verliest wanneer zijn pijn te erg wordt en dat hij bang is zijn standvastigheid te zullen verliezen. Om dan echter maar direct zijn eigen angst op Paulina te projecteren en ervan uit te gaan dat ook zij haar flinkheid zal verliezen is al weinig fair. Het advies (lees: beleefd geformuleerd bevel) aan haar om naar een andere kamer te gaan getuigt bepaald niet van loyaliteit: daarmee maakt hij een einde aan hun gezamenlijk begonnen levenseinde. Zij moet het toneel verlaten - hij eist verder de hoofdrol op in de show. Zo heeft hij haar dus toch de roem van ‘dat voorbeeld van standvastigheid van dat zo moedige einde’ misgund om maar in zijn eigen termen te spreken.

Na Paulina's vertrek heeft Seneca dan plotseling weer genoeg energie om zijn secretarissen lange teksten te dicteren. En daar komt de aap uit de mouw. Paulina's onverwachte besluit om samen met hem te sterven had zijn eigen plan doorkruist en paste niet in zijn geheime agenda: hij wil nog voor een laatste publicatie zorgen en daarbij kwam haar aanwezigheid en de aanblik van haar doodstrijd hem niet goed uit.

Zo heeft Seneca in mijn ogen met zijn dood niet het ultieme bewijs van zijn apatheia en onverschilligheid ten aanzien van de dood geleverd, maar van zijn ambitie en eerzucht. Daarbij heeft hij zich dan tevens ontpopt als een egocentrisch en kortzichtig echtgenoot. Want door zijn vrouw weg te sturen heeft hij hun beiden de authentieke ervaring ontnomen die de liefde en lotsverbondenheid in een extreme situatie kunnen geven. Daarmee hadden zij samen een uniek voorbeeld aan de mensheid kunnen stellen en zo toch nog welverdiende roem kunnen oogsten. Een gemiste kans.

En die Paulina: wie was zij eigenlijk en hoe is het met haar afgelopen? De gegevens over haar zijn uiterst summier. Zij was de tweede en veel jongere echtgenote van Seneca en kinderen schijnen ze niet gehad te hebben. Tacitus vermeldt nog dat Nero, zodra hij over haar zelfgekozen doodvonnis gehoord had, het bevel gaf haar aderen dicht te binden en haar dood te verhinderen. Dat lukte en zij zou nog enkele jaren in prijzenswaardige nagedachtenis jegens haar man geleefd hebben. Maar wat zij zelf gedacht heeft en hoe gelukkig zij eigenlijk was met

[p. 885]

die veel oudere man die een hartstochtelijk liefdesleven principieel afwees - dat zullen wij nooit weten.

Plutarchus en Timoxena

Nee, voor de verdediging van een meer warmbloedige liefdesrelatie tussen man en vrouw kunnen we ons beter wenden tot de veel minder bekende Griekse filosoof Plutarchus (± 45-120), die zich openhartig uitlaat over het genot en geluk dat hij samen met zijn vrouw Timoxena beleefde. Zijn omvangrijke oeuvre bevat elementen uit verschillende filosofische richtingen. Hier beperk ik me tot de opmerking dat hij wel de gedachte van de verwantschap van alle mensen uit de Stoa overnam, maar het stoïcijnse ideaal van de apatheia verwierp: de mens moest volgens hem juist genieten van al het mooie en goede op de wereld, waarbij dan wel steeds een symmetrie, een evenwicht van de emoties, in het oog gehouden moest worden - hetgeen je weer eerder een aristotelisch element zou kunnen noemen.

Het meest frappante aan deze Plutarchus is misschien wel het feit dat hij niet alleen filosoof was en ook nog gelukkig getrouwd - een combinatie die dun gezaaid is in de geschiedenis van de filosofie - maar dat hij ook het belang van een goede huwelijksrelatie in het algemeen voor het filosofisch inzicht benadrukt. En zie: terwijl ik juist mijn kritische betoog over Seneca aan het afronden ben, reikt de Filosofie Scheurkalender van 13 maart 2007 mij het volgende citaat van Plutarchus aan:

De geslachtsgemeenschap in het huwelijk vormt juist het begin van vriendschap, je zou het een gezamenlijke inwijding in grote mysteries kunnen noemen. Genot is vluchtig, maar is wel de kiem waaruit iedere dag weer achting, sympathie, wederzijdse genegenheid en vertrouwen voortspruiten.
(Dialoog over de liefde 769A)

Ach, had een belezen man als Augustinus deze stelling maar ter harte genomen! De geschiedenis van de westerse filosofie en de christelijke kerk had wellicht een andere ontwikkeling gekend. Die geschiedenis valt niet terug te draaien. En menig inzicht van Plutarchus is inmiddels verouderd. Maar deze stellingname heeft zelfs anno 2007 nog niet zoveel aan actuele waarde ingeboet. Een betere verhouding tussen mannen en vrouwen zou in elk geval een verrijking van de filosofie betekenen.