De Gids. Jaargang 170

[p. 873]

Huub Beurskens
Over een gedrochtelijk kind

Ga nooit in therapie! Het was Karl Kraus die dit adviseerde, tijd- en stadgenoot van Sigmund Freud, dezelfde Kraus die de psychiatrische diagnose ‘een van de meest verbreide ziektes’ noemde. Nog altijd zijn er schier ontelbare lezers en bijna evenzoveel schrijvers die veronderstellen en verwachten dat het er bij een literair boek, bij een roman, een verhaal of een gedicht, om gaat dat er iets in wordt uitgedrukt, dat een literair werk de neerslag is van een welhaast ritueel proces van exorcisme of dat op zijn minst de opgevoerde personages of lyrische ikken van iets verlost moeten worden nadat dit iets in de grond is gediagnosticeerd en geanalyseerd. Dagelijks zitten duizenden en duizenden voor een papier of computerscherm pogingen te doen om ‘iets van zich af te schrijven’, iets kwijt te kunnen, het liefst met een resultaat waarin anderen zich zodanig menen te herkennen dat ze ervoor applaudiseren.

Ik geloof wel in bepaalde mogelijkheden van de psychotherapie. Wij kunnen, nee, wij zijn geen moment zonder voorstelling. Voor de aard van die voorstellingen kunnen we amper kiezen, ze overkomen ons en dringen in ons door om op eigen gezag in ons te kwijnen of te gedijen. Maar we zijn kennelijk - al is ook dat misschien slechts schijnbaar - in staat tot verdringing, dat wil zeggen, tot het verdringen van bepaalde voorstellingen door andere, nee, niet door leegtes of lacunes, want, nogmaals, we kunnen geen moment bestaan zonder voorstellingen. Het diagnosticeren en analyseren, ja, het concrete proces van diagnose en analyse van onder meer dwangvoorstellingen kan wel eens voldoende nieuwe sterke beelden creëren om genoeg strategische posities te bezetten die eerder werden opgeëist door de dwangvoorstellingen zelf. ‘Mensen zeggen vaak dat iemand zichzelf nog niet heeft gevonden,’ aldus de helaas te vroeg uit de mode geraakte Thomas Szasz, ‘maar het zelf is niet iets wat je kunt vinden, het is iets wat je creëert.’ Of je er behalve maatschappelijk aangepaster ook voor jezelf interessanter en voldaner op wordt wanneer je niet meer vol bent van de neurose zelf maar van de analyse ervan, waag ik intussen te betwijfelen.

[p. 874]

Kunst is geen therapie om van iets af te komen. Het is veeleer een, als het goed is, onophoudelijk proces van monstertjeskweek en gedrochtjesverzorging, veeleer een act van laden dan van lossen omwille van een groeiende beeldenmenagerie. Het is een poging om je monsters, groot of klein, met het uiterlijk van een gebochelde, longzieke paardenslagerszoon of van kersenbomen die voor het zoveelste jaar alweer schandelijk in bloei staan of van een bruinogige beauty in corduroy rok die met haar roze flatjes in de hand door zomerwarm mul bospadzand slentert of van een eenvoudige boterbloem, om die voorstellingen te voeden, te cultiveren en als dierbaar te willen houden, in het besef dat je zonder al die drogbeelden niet jezelf zou zijn.

In de sf-film Alien van Ridley Scott uit 1979 wordt een van de astronauten geattaqueerd door een face hugger, een hybride wezen dat zich, dwars door het vizier van diens ruimtehelm heen, onlosmakelijk op zijn gezicht vastzuigt en het omklemt, terwijl het met zijn staart de hals van zijn slachtoffer omstrengelt. Intussen houdt het de man als een comateuze patiënt in leven. Van het ene op het andere moment is het echter verdwenen, dat wil zeggen, na wat speurwerk wordt zijn gedaante levenloos teruggevonden. Kane, de ruimtevaarder in kwestie, lijkt de bizarre aanslag wonderwel te hebben doorstaan. Hij zegt dat hij zich zo goed als niets van het voorval kan herinneren en dat hij vooral enorme honger heeft. Alsof er niets is gebeurd begint hij te schransen. In plaats van dat hij zijn verbeelding voedt! Want wat spreekt er meer tot de verbeelding dan de wetenschap dat je een tijdlang niet hebt geweten dat je bestond, welk gapend zwart gat heeft grotere aanzuigingskracht, welke schijnlacune wil rapper met verbeelding worden gevuld?

De face hugger is de kortstondige verdovende voorstelling die zijn impact in ons baart. Kane biedt die voorstelling echter geen enkele leefruimte. Geen wonder dat hij al na de eerste happen misselijk wordt, dat hij meent dat hij moet braken, en dat er iets uit hem wil. Geen wonder dat het niet uit zijn mond komt, maar dat het dwars door zijn borstkas en witte T-shirt naar buiten breekt in de gedaante van een venijnig monstertje dat knerpend en piepend de benen neemt om elders te kunnen gedijen, in de verbeelding van de enige overlevende van het rampenschip Nostromo, onderofficier Ripley, gespeeld door Sigourney Weaver, of in filmkijkers als u en ik, terwijl Kane uitgewoond en levenloos als een nutteloos omhulsel in de kosmische ruimte opgaat.

Overigens hoeft er niet per se eerst zo sensationeel veel op- en afzichtelijk, zinsverdovend en verstandsverbijsterend ervaringsgeweld

[p. 875]

aan te pas te komen om iemand een ware monsteropkweekkunstenaar te laten zijn. Om Karl Kraus nog eens te citeren: ‘Autoren, die es zuerst erleben und dann beschreiben, sind Berichterstatter, auf die man sich verlassen kann. Dichter erschreiben es nur.’ In dat ‘nur’ (slechts, alleen) klinkt misschien wat weinig waardering door, maar in tegenstelling tot ‘beschreiben’ resoneren in Kraus' neologisme ‘er-schreiben’ werkwoorden als ‘erobern’ en ‘ersinnen’. De kunstenaar haalt het (‘es’) tevoorschijn. Door de voorstelling een biotoop te geven om te zijn wat ze is: voorstelling. En dat niet om zich er vervolgens als van een lastpak van te kunnen ontdoen. Maar omdat er achter het verschijnen van de voorstellingen niets anders schuilgaat dan andere voorstellingen.

Ik heb een gedrochtelijk kind in mij. En dat moet zo blijven, zolang ik leef. Want ik houd van dit kind. Ik zou zelfs willen beweren dat ik zonder hem niet kan leven, ware het niet dat er nog veel en veel meer gedrochtelijks en gedrochtelijkers in me schuilt dat me in leven houdt.

Wanneer ik u een beeld van het uiterlijk van dat kind schets, zult u er niets gedrochtelijks aan vinden, want het is een jongetje van een jaar of zes, zonder waarneembare abnormaliteit of zelfs maar enige suggestie ervan, zowel geestelijk als lichamelijk, zowel uitwendig als inwendig. Donkerblond, keurig geknipt en gekamd, in een bloesje over een korte broek die tot net boven de knieën reikt en met opgetrokken kousen in glimmende schoenen. Misschien moet ik dan ook zeggen dat ik een kind in me heb dat op zijn beurt, als een matroesjkapop, een gedrochtelijk kind in zich heeft. Maar ik meen te weten, alsof ik erbij aanwezig was - en als volwassene wellicht nog beter dan het kind zelf -, wanneer, waar en hoe dat zo gekomen is.

Dit jongetje liep eens met zijn vader en de hond in de laan tussen de stille, zoetgeurende linden en de kloostermuur, toen de gebochelde Harry van de paardenslager er, voorovergebogen als in een gevecht tegen een winterstorm, op zijn roestige fiets zonder kettingkast en jasbeschermers aankwam, met boven zijn enkels een elastiek om de pijpen van zijn wapperende bruine flanellen broek, zoals altijd in een ruim, roodzwart geblokt houthakkershemd, zijn pet met oorkleppen op en een rode boerenzakdoek in de hand bij de stuurbel zonder dop.

De vader hield hem staande om te vragen waar dat heen wilde. ‘Oma,’ antwoordde de paardenslagerszoon op nasale toon, amper verstaanbaar, zo ternauwernood tussen twee astmatische piepjes in. Zijn grote zakdoek fladderde werktuiglijk op naar de ook al gekromde, bloeddoorlopen neus, om er de glinsterende druppel af te vegen die de tweeklank hing uit te zwaaien.

[p. 876]

Ruiken opengesneden paarden als Harry, naar rookvlees en in warme thee te soppen amandelspeculaas?

De kleine jongen had eens op de stoep voor de winkel van Harry's vader een krat paardenpoten met hoeven geduldig zien staan wachten. En zijn moeder lustte nog steeds geen eieren omdat ze, zo vertelde ze, als kind had gedacht dat die afkomstig waren van het karrenpaard van de melkman.

‘Oma’ was niet de oma van het door zijn bochel verbogen opgeschoten joch op de fiets, maar ze was de oma van de zesjarige. Wanneer, hoe en waarom Harry ooit in het huis van zijn oma was beland, wist de kleine nette jongen niet. Mogelijk hadden de drie nog ongetrouwde broers van zijn moeder hem ooit meegetroond. Zij hielden van een lolletje. En lol maakten ze met Harry. Altijd. Wanneer de kleine jongen daarbij aanwezig was, kon hij, onopvallend, weggedoken in een grote fauteuil of op de meest verre stoel achter de eettafel in de woonkamer, half bang, half geïntrigeerd, maar nooit oprecht geamuseerd, volgen hoe zijn ongetrouwde ooms ongein maakten met de paardenslagerszoon en hoe oma weer eens uit de naar mokkakoekje-staart geurende keuken kwam, bijvoorbeeld met de berispend bedoelde opmerking dat ze geen gek van Sintermaarten moesten maken. Waarop van Harry prompt middels een tafelkleed een bemantelde Sintermaarten en van een stoel een paard werd gemaakt. ‘Tielletiellesaah,’ zei een van de ooms tergend. ‘Jakkejakkehaah,’ antwoordde een andere temerig. ‘Poepepoepepuntje’ klonk het dan geheid langgerekt, piepend en nasaal.

Er werd aan de geribbelde geluidsknop van de radio met het fluctuerende groene oog gedraaid en op de klanken van Caterina Valentes Baiao Bongo en onder gejoel en handengeklap wrong Harry zich als een namaakmensaap zwetend in bochten. ‘Gadverdamme!’ riep een van de ooms. ‘Je zakdoek! Gebruik je zakdoek, Harry, verdomme!’ riep een tweede. De derde oom wenkte zijn neefje achter de tafel. ‘Kom eens aan zijn bultje voelen, hier, voel gerust...’ En hij liet zien hoe dat moest worden gedaan. ‘Wat denk je, is het zacht als van een echte dromedaris of hard als van die van de kerststal?’ ‘Laat dat kind erbuiten,’ riep oma op waarschuwende toon vanuit de keuken.

Telkens had de kleine jongen er inderdaad buiten weten te blijven. Totdat zijn vader, daar tussen twee bloeiende linden langs de kloostermuur, met een naar de bultenaar grommende bouvier aan de lijn, tegen Harry zei dat er bij oma niemand thuis was, om er een nadrukkelijk ‘Dus?’ aan toe te voegen.

Nadat Harry omstandig, want zonder eerst te hebben durven afstappen, zijn fiets had gekeerd, waarop zijn storm trouw besloot dan

[p. 877]

ook maar honderdtachtig graden te draaien, keek de vader triomfantelijk lachend naar zijn zoontje, als betrof het een grap, terwijl het de allergrootste leugen ter wereld was en Harry van de paardenslager in werkelijkheid niet weg maar voor eens en altijd voorovergebogen en uit zijn longen en trapas piepend bij het kleine nette jongetje naar binnen fietste, diens hart of ziel in of in de hersenschors of in een of ander zwart gat, wat u maar wilt.

Er dwarrelde een stervende honingbij uit een linde. En het slappe glimlachje waarmee het jongetje op zijn vader reageerde in plaats van dat hij een furieuze, revolterende aanklacht ten gehore bracht, maakte dat dit jongetje vanaf toen een kind in zich had dat in alle opzichten op hemzelf leek behalve dat het gedrochtelijk was.