De Gids. Jaargang 170

[p. 865]

Max de Bruijn
Alles heeft z'n tijd

Toen de duivel de aarde schiep, was natuurlijk niets recht. Lava kookte en stroomde. De zee, voor zover die al was neergeslagen uit reusachtige gaswolken, borrelde en blies enorme zwavelbellen. Uit de eerste celklonteringen groeide met veel moeite het eerste wormstekige plantje en later de eerste worm waaruit nog veel later de eerste vrouw werd geschapen. We moeten ons haar voorstellen zoals de geile donkerogige actrice in Anthony Burgess' Earthly Powers, ‘hair like ink, not one straight line in her shape’. De rest is geschiedenis vanaf het moment dat de eerste man uit de eerste wormedrol werd gewrocht. En tot zover kan ik het ook begrijpen. Maar wie maakte toch ooit de eerste rechte lijn?

Vermoedelijk moet je een alfa zijn om hier je hele volwassen leven mee te worstelen. Hoe ontstond de eerste rechte lijn? Evengoed is het een lastige kwestie. Cellen zijn rond. Wolken bestaan meestal ook uit rondingen. Bomen, mensen, dieren, waterdruppels, er valt geen rechte lijn in te ontwaren. De horizon was vermoedelijk de eerste waarneembare rechte lijn, en water vormde het eerste echte oppervlak, al is het in werkelijkheid niet vlak. Maar hoe in godesnaam heeft de mens het ooit voor elkaar gekregen om iets recht te krijgen? Met een loodlijntje, een gewicht aan een touw, kun je een rechte lijn maken en dus bijvoorbeeld een rechte muur. Maar hoe bedenk je dat als alles behalve die horizon om je heen rond is of krom? En hoe krijg je het ooit waterpas als je alleen water tot je beschikking hebt?

Dit is een essentieel punt. Want de rechte lijn is de basis onder onze beschaving. Zonder rechte lijn bouw je uitsluitend scheve huizen. Zonder rechte lijn zijn computer en bureau gevormd als wormstekige vruchten in een ordeloze omgeving. Zonder rechte lijn kun je geen betoog houden, geen discussie voeren, plannen maken. Bordewijk gaf een ideologische draai aan deze kwestie in zijn verhaal ‘Blokken’, waarin de hele wereld uit vierkanten bestaat en de enige voorstander

[p. 866]

van het ronde af en toe uit zijn (vierkante) cel wordt gelaten om een amechtig betoog te houden voor Rond. Na zijn betoog wordt hij weer opgesloten. Het ronde als een vorm van vermaak, de rondingen van de actrice uit Earthly Powers. Indertijd, het was volop Koude Oorlog, viel het verhaal vooral te lezen als een analogie van totalitaire en/of communistische regimes. Maar het is vermoedelijk veel universeler. Goedbeschouwd wonen wij in een vierkante wereld. Elk bewind, maar ook een ondernemer, zet bij voorkeur lijnen uit en desgevraagd zal die lijn altijd als de rechte worden verdedigd, al loopt de nieuw aangelegde spoorlijn achteraf zelden recht en heeft zich nog nooit een horizontale aandelenkoers voorgedaan. Politici doen graag voorkomen als zouden ze hun rug recht houden (Verdonk) of een rechte koers houden (Bush). Ons denken is in essentie recht, vlak, vierkant, blokken. Ronde denkers, en zoals Bordewijk een ronde denker beschrijft is dat iemand die twijfels heeft bij de rechte lijn, worden gewantrouwd.

De vraag hoe de eerste rechte lijn tot stand kwam is eigenlijk nog maar het begin. Want ooit heeft iemand bedacht dat de rechte lijn onder valt te verdelen in gelijke delen, dat je hem bijvoorbeeld in tweeën kunt delen en dat je dus een middelpunt hebt. Vervolgens heeft een ander genie bedacht dat je het hele leven gelijkmatig kunt opdelen, uiteindelijk in decimalen, in trilimeters, in nanoseconden. De rechte lijn bracht letterlijk lijn in het leven. De dag, de krant, muziek, vergaderingen, een avondje tv, alles voltrekt zich volgens de akelige regelmaat van de rechte lijn. En iedereen vindt het prachtig, zelfs noodzakelijk, ook de zogenaamde vrijdenkers. Een boek moet een ritme hebben, vinden de meeste schrijvers. Het moet zijn als een symphonie, een verhaal in hoofdstukken, ritmes en melodieën. Ook hier komt Anthony Burgess weer op de proppen, die literatuur en muziek gelijkwaardig achtte, al werden zijn boeken hoger ingeschat dan zijn muzikale composities en hing de balans wat hem zelf betreft dus uiteindelijk lelijk scheef.

De rechte lijn is allicht erg westers. Azië, voor zover mijn gastland Indonesië daarvoor model kan staan, doet niet aan recht en ook niet aan einde en begin. De enige rechte lijnen in het land zijn door voormalige overheersers getrokken maar nauwelijks meer zichtbaar onder de ordeloze mensenmassa's. Plannenmakers en politici plannen en redeneren in cirkels en uiten rustig meerdere inconsequenties binnen een enkele zin. Gamelanmuziek hotst en botst en houdt alleen op als muzikanten en toehoorders tegen het ochtendgloren omvallen. Zelfs de

[p. 867]

tijd is van rubber. Hoewel... Elke dag luidt het gezang van de moskeeën stipt de schemering in: Maghrib. Elke dag en altijd stipt op tijd, al zingen veel moskeeën iets na (of voor) elkaar, misschien omdat ze anders niet afzonderlijk worden gehoord. Maghrib, moskee, schemer, muggen, donker, dat is de onwrikbare volgorde. Maar islam is uiteraard een westers importgeloof.

Of is de rechte lijn slechts een gevolg van moderniteit? Ik moet denken aan de tijd dat op de Veluwe nog aardappels werden verbouwd. Oktober. Aardappeloogst, een gezelschap boeren aan de rand van akkerland bij een enorme berg aardappels, laag licht over de zwarte omgewoelde aarde. De boeren, waaronder mijn vader, spraken in afgemeten zinnen en lieten lange stiltes vallen tussen elke zin. ‘Het is te hopen dat er geen vorst komt.’ Stilte. Jong en ongeduldig, begon ik opgewonden over vorst en hoe desastreus die zou zijn voor de aardappels. Mijn uiteenzetting was een schoolvoorbeeld van de rechte lijn (ik zat niet toevallig ook op school), openingszin, midden, einde, to the point. Niemand zei wat en geschrokken liet ik de stilte de stilte tot dezelfde man opnieuw zei: ‘Het is te hopen dat er geen vorst komt.’

Jaren later iets soortgelijks, de Kosovo-crisis, 1999. Karavanen vluchtelingen op trekkers en wagens. De vn had over de grens met Griekenland prachtige vluchtelingenkampen ingericht. Maar terwijl de Serviërs nog maar nauwelijks naar de steentijd waren teruggebombardeerd, draaiden de Kosovaren hun trekkers en wagens weer om en aanvaardden de terugtocht. Niemand, dat wil zeggen het westerse mediacircus en de vn, snapte waarom. Honderd, nee vijftig jaar geleden had heel Europa het wel begrepen, omdat ze net als de Kosovaren nog veelal boer waren. Ze moesten terug, naar hun beesten, hun boerderij, hun gewassen, hun land.

Na vijfentwintig jaar met deze kwestie zeurend in mijn achterhoofd, daagt enig begrip. We gaan terug naar het begin, dat hellelandschap van spuitende vulkanen en kolkende zeeën. Aan de rand van een watertje zat de eerste mens, een jonge vrouw zonder een enkele rechte lijn in haar lijf, met donkere geile ogen. Ze hield voorzichtig een van haar billange inktzwarte haren tussen haar vingers. Voor haar ogen kwam de aarde tot rust en vormde zich de horizon. Ze kneep een oog dicht en manoeuvreerde een lengte van heur haar met twee handen totdat het stijf langs de horizon lag. Wat handig, dacht ze, als de grond waarop ik zit ook zo vlak kon zijn, als ik een dak boven mijn hoofd had dat zo rustig recht was. Als ik iets zou hebben om water in te be-

[p. 868]

waren en het warm te maken en dat het dan niet meteen omviel. Op dat moment werd ze besprongen door de eerste man. Het zou nog eeuwen duren voordat een van haar achterachterachterkleinkinderen de rust vond om opnieuw een rechte lijn te trekken, het eerste platte vlak te maken en de wereld op te delen in vlakken, hoeken, delen, minuten en seconden.