De Gids. Jaargang 170

[p. 860]

Piet Meeuse
Lafheid, de moeder van de wreedheid

Als een romanschrijver erin slaagt een personage te creëren dat mij boeit, dan geloof ik graag dat alles wat het doet en denkt aan een zekere logica beantwoordt, een psycho-logica. Maar is dat betrouwbare psychologie? Het heeft misschien meer te maken met de overtuigingskracht van de auteur dan met psychologisch inzicht.

Ik ben een psycholoog van de koude grond. In het dagelijks leven psychologiseer ik maar wat raak, zoals iedereen: je veronderstelt bij anderen motieven en bedoelingen zonder dat je dat hard kunt maken, je noemt iemand ‘ijdel’ of ‘dapper’ of ‘drammerig’ op grond van een paar vluchtige waarnemingen, enzovoort. Dat soort psychologie voor dagelijks gebruik is, kortom, even onbetrouwbaar als onvermijdelijk in het menselijk verkeer.

Er zijn mensen - vooral vrouwen - die niets liever doen dan vissen in de troebele vijver van menselijke motieven. Urenlang kunnen ze speculeren over het hoe en waarom van A's gedrag tegenover B. Ik ben daar geen liefhebber van. Mij lijkt haast elke psychologische verklaring even mank als een andere. Het is een mijnenveld waarin je haast niet mis kunt stappen. En als het al zo lastig is een individueel mens te doorgronden, hoe moeilijk moet het dan niet zijn om iets algemeens te zeggen over menselijk gedrag?

Toch maken we allemaal gretig gebruik van generalisaties van het type ‘liefde maakt blind’, ‘stille wateren hebben diepe gronden’ of ‘hardlopers zijn doodlopers’. Dat zijn volkse wijsheden die hun bruikbaarheid hebben bewezen. Maar wat te denken van een meer sophisticated type generalisatie als ‘Lafheid, moeder van de wreedheid’?

Het klinkt wijs en overtuigend, als de uitspraak van een echte mensenkenner. Maar klopt het ook? Of zit de overtuigingskracht vooral in de aforistische kernachtigheid: de geslaagde causale koppeling van twee kwalijke eigenschappen door middel van een suggestief beeld. Het is alsof je opeens iets begrijpt wat je zelf altijd al vermoedde.

[p. 861]

Bij nader inzien is die literaire kwaliteit misleidend. Lafheid en wreedheid zijn niet zozeer eigenschappen als wel waardeoordelen. Die substantieven wekken de indruk dat het om feitelijkheden gaat, terwijl het oordelen zijn. Dus waar hebben we het precies over? Wat bedoel je als je een daad ‘laf’ of ‘wreed’ noemt?

Je zou je misschien beter kunnen afvragen: hoe laf of dapper is het eigenlijk om woorden als ‘laf’ of ‘dapper’ te gebruiken. Dat hangt natuurlijk helemaal af van de situaties waarin ze gebruikt worden. Wie zegt het over wie, en in welke omstandigheden? Alleen wanneer je al die omstandigheden kent, en de betrokken personen, zou je dat kunnen beoordelen. Het gebruik van dit soort woorden los van iedere context is dus nietszeggend. We hebben voorbeelden nodig.

Daar gaan we.

Voorbeeld 1: Een opvallend verschijnsel in de Nederlandse samenleving van de laatste jaren is de anonieme bedreiging. Politici, en in het algemeen mensen die publiekelijk standpunten verkondigen, maar ook leraren en andere brave burgers krijgen er steeds vaker mee te maken. Anonieme telefoontjes, dreigbrieven, kogelbrieven, bombrieven, haatmailtjes - nieuw is het allemaal niet, maar het lijkt wel of dit soort eenzijdige communicatie sinds een paar jaar epidemische vormen heeft aangenomen.

Wie het niet eens is met iemand, of wil protesteren tegen iets, kan dat op allerlei manieren kenbaar maken. Maar wie het anoniem doet, en met dreigementen, maakt alleen maar duidelijk dat hij niet uit is op een open discussie, maar iets wil afdwingen zonder daarvoor verantwoording af te leggen. Dat is laf omdat het niet alleen getuigt van angst, maar ook van gebrek aan zelfrespect. De anonieme bedreiger wil een klap uitdelen zonder zelf geraakt te kunnen worden. En komt dat ook niet neer op een vorm van wreedheid? Hij hoopt dat zijn slachtoffer het in zijn broek doet van angst, zich gedeisd zal houden, ergens van af zal zien, zijn mond zal houden of zich niet meer in het openbaar durft te vertonen.

Dit lijkt een aardige demonstratie van de bewering dat lafheid de moeder van de wreedheid is. Maar gaat dat wel altijd op?

Voorbeeld 2: Als je 's nachts om drie uur op straat onverhoopt getuige bent van een vechtpartij en je ziet hoe drie kerels samen een vierde aftuigen, wat doe je dan? Misschien is het laf om je er niet mee te bemoeien en snel door te lopen. Maar dat soort lafheid - is dat de moeder van de wreedheid?

Of, voorbeeld 3: Als je niet voor je mening uit durft te komen om-

[p. 862]

dat je bang bent voor de gevolgen (vrienden die je laten vallen, of het eventueel verlies van je positie, je baan, etc.) - is dat lafheid die tot wreedheid leidt? Dat verband zie ik niet. Dit zijn passieve vormen van lafheid, die geen ander doel hebben dan jezelf te beschermen. Je zou het ook voorzichtigheid of bangigheid kunnen noemen. Niet iets om trots op te zijn, maar ook niet iets om je verschrikkelijk voor te schamen.

De moeilijkheid met kwalificaties als ‘laf’ en ‘wreed’ is dat het woorden zijn die ook als wapens gebruikt worden. Iedereen hanteert ze vanuit zijn eigen optiek. Hoe terecht of onterecht dat is, blijft moeilijk te beoordelen. Bovendien zijn beide begrippen niet helemaal vergelijkbaar: ‘laf’ is een oordeel dat uitsluitend betrekking heeft op de handelwijze van de dader, terwijl ‘wreed’ vooral doelt op de gevolgen voor het slachtoffer. Het slachten van een dier kun je wreed noemen, maar is het ook laf? Het een is niet zonder meer uit het ander af te leiden. Toch bestaat er, geloof ik, wel een verband.

Als de aartsvader Abraham zich bereid toont zijn zoon Izaäk te offeren, is dat dan wreed of laf? Of allebei? Of geen van beide?

Hoewel het in de Bijbel wordt gepresenteerd als positieve bereidheid om te buigen voor Gods wil, zelfs ten koste van het eigen geluk, is dat een soort gehoorzaamheid die voor hedendaagse lezers moeilijk te verteren is. Het is laf, zou je kunnen zeggen, want hij durft zich niet tegen dat goddelijk bevel te verzetten, wat toch zijn vaderlijke plicht zou zijn. Het is ook wreed - want wie zou zijn eigen, enige zoon offeren zonder dat die iets misdaan heeft?

In dit geval zou het maxime dat lafheid de moeder van de wreedheid is dus weer kloppen. (Al laat dit verhaal het niet zover komen.) Toch kun je het ook anders beredeneren en zeggen dat Abraham zijn eigenbelang opzijzet om zijn God te dienen. Dat is niet laf, want dat vergt een grote mate van zelfoverwinning. Groter dan we ons tegenwoordig nog voor kunnen stellen. (Maar dat komt doordat we ons de realiteit van zo'n meedogenloze God niet meer voor kunnen stellen. Radicale moslims hebben daar minder moeite mee.)

Wat is nu precies laf? Laf is ‘zonder moed’, volgens Van Dale. Dat is een beetje een laffe definitie, vind ik (laf in de zin van ‘flauw’), omdat die alleen een negatieve omschrijving biedt. In het algemeen zou ik zeggen: jezelf buiten schot proberen te houden, rechtstreekse confrontaties uit de weg gaan, je eigen hachje proberen te redden zonder rekening te houden met de belangen van anderen, geen verant-

[p. 863]

woordelijkheid durven nemen - dat zijn allemaal vormen van lafheid.

Maar daaruit volgt niet automatisch wreedheid. De meeste vormen van lafheid zijn passief: iets achterwege laten, iets niet doen, je ergens achter verschuilen. Het is risicomijdend gedrag. Pas wanneer de lafheid actief wordt, en op een makkelijke manier iets probeert te bereiken ten koste van iemand anders, komt de wreedheid om de hoek kijken.

Actieve lafheid die tot wreedheid leidt, doet zich geloof ik meestal voor in situaties van grote machtsongelijkheid: iemand in een machtspositie die zichzelf onaantastbaar weet, kan zijn macht misbruiken om tegenstanders te bedreigen, te (laten) martelen, of te (laten) doden. De geschiedenis biedt voorbeelden te over. Herodotus heeft wat dat betreft sterke staaltjes verteld, bijvoorbeeld over wreedheden aan het Perzische hof. En Suetonius over de wreedheden van Romeinse keizers.

Maar niet alle wreedheid komt voort uit lafheid. Het moederschap kan ook opgeëist worden door blinde woede of overlevingsdrang. Op het slagveld, in gevechten van man tegen man, is het erop of eronder en zijn wreedheden onvermijdelijk. Maar als je eigen leven op het spel staat, zou ik het niet laf willen noemen. En kinderen kunnen onderling ook wreed zijn (pesterijen), maar dat heeft meer met onnadenkendheid dan met lafheid te maken.

Tot zover mijn casuïstiek. Wat is de conclusie? Er bestaat een verband, maar erg dwingend lijkt het me niet. (Misschien klinkt het zo overtuigend omdat we graag zouden willen dat het zo was: om de wreedaard als een lafaard te kunnen ontmaskeren.) En omdat het over oordelen gaat, kan het geen kwaad om op te merken dat iets ‘laf’ noemen ook heel wreed kan zijn. Woorden zijn, als gezegd, ook wapens. En dit woord is een dodelijke aanval op iemands integriteit. Het bewijst niets, maar het effect is vernietigend. Een dergelijk oordeel moet op zijn minst beargumenteerd worden, en voorzien van een handtekening, om zelf te ontsnappen aan de kwalificatie ‘laf’.

Maar behalve in de persoonlijke sfeer kunnen de termen ‘laf’ en ‘wreed’ ook gebruikt worden om middelen en methoden te karakteriseren. De zogeheten ‘war on terror’ biedt materiaal in overvloed voor de bewering: hoe laffer de strijdmethode, hoe wreder. Dat geldt voor terrreurtactieken: anonieme bedreigingen, ontvoeringen, bomaanslagen. Maar geldt het niet evengoed voor de moderne oorlogvoering waarbij directe confrontaties steeds meer worden vermeden? Beschie-

[p. 864]

tingen van grote afstand; bombardementen; clusterbommen, landmijnen... Van het ‘edele krijgsbedrijf’ is niet veel meer over. Het verband tussen lafheid en wreedheid is dus - dwingend of niet - actueler dan ooit.