De Gids. Jaargang 170

[p. 855]

Nicolaas Matsier
Over duimen

Allereerst is daar de duim zelf: de hoogst lichamelijke duim en wat we daarmee kunnen. Wie zijn of haar hand bekijkt, ziet dat de ‘overige’ vingers - de pink, de ringvinger, de middelvinger en de wijsvinger - elk drie kootjes hebben; de duim daarentegen heeft er twee. Als je naar de nagels van de vier vingers kijkt, kijken ze terug. Maar de duim kijkt opzij. De duim staat haaks op de overige vingers. Door deze zijdelingse plaatsing van de duim kan hij opponeren. Zo heet dat, in de heldere taal van de fysiologie en de arts. Die opponeerbaarheid van de duim heeft de mens gemeen met de primaten die zijn directe evolutionaire voorgeslacht vormen. Ik houd daar nu meteen ook weer over op. Maar het zal duidelijk zijn dat de mens geen homo faber - geen maker van gereedschap en wat dies meer zij - had kunnen worden zonder zijn opponeerbare duim. Er zijn overigens meer soorten dan alleen apen met opponeerbare duimen. Er zijn er zelfs met vier. Maar ik laat dit schitterende terrein verder graag over aan speculerende biologen.

Dan is daar de duim als meetinstrument en als maat. De kleinste maat, in heel wat talen, is de duim. Die maat is gebaseerd op de duimbreedte. In bijvoorbeeld het Nederlands is die kleinste maat ook rechtstreeks naar de duim vernoemd; in het Engels (inch) niet. Overigens zijn de inch en de ounce etymologische verwanten - aangenomen wordt een herkomst van het Latijnse telwoord ‘één’ (unus). De mogelijke etymologische verbanden tussen hand, vingers en telwoorden zullen ons zo meteen nog doen duizelen. Pas door de invoering, onder Napoleon, van het metrieke stelsel en daarmee de centimeter, is de duim althans op het continent grotendeels buitenspel komen te staan. Een laatste reservaat is te vinden in de taal van de timmerman.

Hiermee vertel ik natuurlijk niets nieuws, net zo min als ik dat doe door erop te attenderen dat de voet en de el, de direct op de duim vol-

[p. 856]

gende maten, evenzeer teruggaan op lichaamsdelen waarover ieder van ons, voor zover in het genot van een volledig en volwassen lichaam, moeiteloos kan beschikken. Ook de directe voorganger van de kilometer, de mijl, is niets anders dan de ‘mille passuum’ der Romeinse legioenen: duizend (dubbele) passen. So far, so good. Dat de mensen vroeger al die onderling nog niet gestandaardiseerde, van plaats tot plaats verschillende maten (en ook gewichten en gemeten tijden) uit elkaar wisten te houden en in elkaar wisten om te rekenen - ook daarover hoeft het hier niet te gaan. Maar het voorgeslacht is op zijn eigen manier natuurlijk net zo geobsedeerd geweest door een zo groot mogelijke precisie als wij.

Nu ben ik aangeland waar ik het liefste wezen wil: het onmetelijke rijk van de etymologie. Met alle verrukkelijke speculatie en onzekerheid die daarbij hoort. Ik laat hier verder iedere (pseudo-)wetenschappelijkheid van harte varen om mij te vermeien in de gedachtepanorama's die zich als vanzelf aandienen zodra een mens begint met zijn onverantwoordelijk peinzen over oude woordbetekenissen, te vermoeden taalkundige stammen en mogelijke wortels. En dan natuurlijk niet alleen die van de duim. Ook de taal van de vingers en de tenen verdient onze aandacht. Vanzelfsprekend zullen we met al die wilde etymologie helemaal niets opschieten. Als meer dan een spel - dat in zichzelf opgaat - zijn deze vermoedens ook niet bedoeld.

Het is wel duidelijk dat wij mensen, als we tellen, dat doen met behulp van twee oermodellen: het twaalftallige en het decimale. Het twaalftallige systeem stamt, ik houd het kort en simpel, van de rol die de zon en de maan spelen als de hoeksteen van onze tijdrekening. Van dat twaalftallige stelsel, afkomstig van de rekenaars, wiskundigen en astronomen die de Babyloniërs waren, bedienen we ons nog steeds als het om de kalender en de klok gaat. En alweer hebben de Engelsen, met de even bewonderenswaardige als bevreemdende koppigheid van de eilandbewoners die zij wensen te zijn en te blijven, de oude twaalftalligheid (die ook in de Romeinse maten en gewichten zat) bewaard in hun geldstelsel - althans tot voor vrij kort.

Het andere model waarop ons getel gebaseerd is, wordt vanzelfsprekend aangeleverd door onze tien vingers. Of onze tien tenen? Als ik mij zou laten gaan in een Oeralindaboek-achtige luimigheid zou ik meteen opmerken dat het verband tussen ‘teen’ en ‘tien’ evident is. Vergelijk ook Zeh en zehn, in het Duits. Trouwens, ik zou niet eens zo zeker weten waarom dit idee - waarvoor ik in etymologische woor-

[p. 857]

denboeken geen steun vind - per se krankzinnig zou moeten zijn. Maar sommige dingen kunnen etymologisch door de beugel en andere niet. Daarom kun je iemand die helemaal niets van etymologie weet heel goed van alles op de mouw spelden.

Het verband tussen vinger en vijf lijkt intussen wel vast te staan. Nico-line van der Sijs acht het, in de etymologische Van Dale, zeer waarschijnlijk dat de woorden dezelfde stam hebben. Ook J. de Vries en F. de Tollenaere, in hun etymologisch woordenboek, construeren of claimen een Indogermaanse grondvorm tout court. Zij hebben het dan over een te veronderstellen Indogermaans woord voor vinger *penku-res, dat afgeleid zou zijn van *penkue (vijf) - in welk laatste woord een beetje gymnasiast die zijn Griekse en Romeinse telwoorden kent dan ‘penta’ en ‘quinque’ verstrengeld kan zien. Het lijkt me trouwens dat ook het woord pink, dat wonderlijk genoeg alleen in het Nederlands en het Fries voorkomt, best een variant zou kunnen zijn van datzelfde woord vinger dat van vijf komt.

Waar de etymologen het ook zonder mankeren over eens zijn, dat is dat het Griekse woord voor vinger, daktulos (dat weer verwant is met het Latijnse digitus) teruggaat op de stam deik, die in het Griekse werkwoord deiknumi zit (ik wijs). In dat woord daktulos/digitus, zou je kunnen zeggen, fungeert dus eigenlijk de wijsvinger als de vinger bij uitstek. Er is immers maar één vinger die gespecialiseerd is in wijzen. Dit is zo'n beetje wat er min of meer vaststaat, in verband met vingers en etymologie - heel veel, toegegeven, is het niet. Om er nog wat meer van te maken, zou ik één stoutmoedige stap willen zetten. Want ik kan er niet in berusten dat de verbanden tussen 's mensen tienvingerigheid en de etymologie van de getallen zo spaarzaam zijn.

Zoals we boven al zagen, nemen de etymologen een verband aan tussen vijf en vinger. Schertsend heb ik er ook één gesuggereerd tussen tien en teen. Al evenzeer uit de losse pols opper ik hier nu, in betrekkelijke ernst, de mogelijkheid dat er een verband bestaat tussen deka/decem (Grieks en Latijn voor tien) en daktulos/digitus (idem voor vinger). In alle onbescheidenheid vind ik dit een schitterende gedachte. Och, er zullen misschien klankwetten in de weg staan. Maar ik vind het niet erg om uitgelachen te worden. En ik vind het ook helemaal niet erg om voortaan te boek te staan als de man van deka en daktulos. De tien zowel als de vijf is naar de vinger vernoemd! Wij zijn het toeval van onze mogelijkheden. Als de zon er niet was, waren er ook geen maanden. Als de zon er niet was, waren wij er niet. En hadden we ook

[p. 858]

geen vingers. En hadden we nooit leren tellen. Dat is wat de etymologie (dat spitten in de aarde van de taal) ons leert.

Ik moet, in deze kleine uitgewaaierde verhandeling (waarvoor de aanduiding essay wat al te weids lijkt) nog eenmaal terugkeren naar het uitgangspunt, de duim. Vreemd genoeg kent het Grieks nog geen echt apart woord voor de duim. De Grieken noemden de duim de tegenhand (anticheir). Daarmee wordt natuurlijk heel fraai de eigenschap der opponeerbaarheid benoemd. En dat niet alleen. Hier krijgt de duim de betekenis van: datgene waar het in de hand om draait - de duim als het centrale onderdeel van de hand. Alsof de hand in haar eentje, dankzij de duim, eigenlijk twee handen is. Hand en tegenhand, ja, mooi is dat.

In diverse talen wordt de duim ook wel aangeduid (of impliciet gezien) als de vader van de vingers. Iets van dat gezag van de duim klinkt misschien nog door in het vingerrijmpje: Naar bed, naar bed, zei Duimelot./ Eerst nog wat eten, zei Likkepot./ Waar zal ik het halen? zei Lange Jan./ Uit grootvaders kastje, zei Ringeling./ Dat zal ik verklappen, zei 't Kleine Ding.

Het Latijn van de fysiologie is de taal waarmee de medische wetenschap de vingers telt. Dat Latijn van de medici, het zal ons nu niet meer verbazen, kent aan de duim de eerste plaats toe. De duim heet vinger nummer één: Digitus i (en zo wordt er vanaf de duim verder genummerd: de wijsvinger is ii, de middelvinger iii, de ringvinger iv, de pink v).

Anders dan de Grieken hadden de Romeinen wel een woord voor de duim: pollex. In het Frans is dat pouce geworden. Daarin zit etymologisch iets dat ‘veel, vol, sterk’ betekent. Eigenlijk eenzelfde teneur heeft de etymologie van het woord duim, waarvan de stam tum is - het tum dat in tumeo zit en dat gezwollen of dikzijn betekent. De duim is de dikkerd. Misschien klinkt er ook in dat opzicht een zekere verongelijktheid door in het vingerversje. De vingers willen bijbunkeren.

Hier wordt tegelijk een zekere rolverdeling tussen de vingers zichtbaar. Het is een rolverdeling die ook te vinden is in de vele uitdrukkingen waarin vingers voorkomen. Maar hier begint in feite het (al even fascinerende) terrein van de mythologie en de antropologie. Hoezo immers, dat kennelijke intellect van de pink? Vanwaar die evidente onbeschoftheid van de middelvinger? De duim, jawel, dat is de macht.

[p. 859]

En de wijsvinger is de aanklager en de rechter. Maar dat is een afzonderlijk essay waard.

Ons digitale tijdperk is, zo lijkt het, lichtjaren verwijderd geraakt van de zeer lange periode waarin mensen hun vingers nodig hadden om te kunnen rekenen. We zijn onze vingers al bijna vergeten. Onze razendsnelle computers kunnen het nu af met alleen nullen en enen. Voor het gebruik daarvan hebben wij slechts twee wijsvingers of, als het om ons mobieltje gaat, één linkerduim nodig. Maar in het woord digitaal leven de vingers als nooit tevoren.