De Gids. Jaargang 170

[p. 843]

Hans Achterhuis
Over kwalijke middelen voor een goed doel

Valt eraan te ontsnappen? Het denken in doelen en middelen lijkt vanzelfsprekend. Elke menselijke handeling lijkt erdoor gestructureerd te worden. Alles wat ik doe, past in de doel-middel-structuur. Of ik nu de deur uit wandel, ga slapen, een boek lees of schrijf, er is altijd wel een doel achter te bedenken: boodschappen doen, morgen weer fris opstaan, mij ontspannen of iets te weten willen komen, mijn gedachten zowel voor mijzelf als mijn lezers helder krijgen.

Moeten we eraan willen ontsnappen? Een aantal kritische denkers, waaronder mijn favoriete filosofe, Hannah Arendt, vindt van wel. Het doel-middel-denken zou uiterst gewelddadige kanten hebben. Ik kan dat alleen maar beamen. Een aantal jaren werk ik nu aan een studie over geweld. Een van de belangrijkste bronnen van het geweld, zo heb ik ontdekt, ligt in de wijze waarop wij doelen en middelen in ons handelen aan elkaar verbinden. De gemeenplaats dat het doel de middelen heiligt, drukt perfect uit waar het hier om gaat. Voor een hoog doel mogen lage middelen worden ingezet, wanneer het doel absoluut goed is zijn de middelen dat ook.

Voorbeelden te over om dit te illustreren. Sommige zijn overtuigend, andere roepen ernstige vragen op. De Tweede Wereldoorlog levert veel voorbeelden in de eerste categorie. Recent schrok ik toch weer toen ik las dat Churchill op de hoogte was van het Duitse voornemen van een massale bombardementsraid op Coventry, omdat de Engelsen de geheime code van de nazi's hadden gekraakt. Hij besloot de bevolking niet te waarschuwen en verder ook geen preventieve maatregelen te treffen, omdat dit voor de vijand het bewijs zou zijn dat hun code gebroken was. Achter dit besluit om een Engelse stad plat te laten bombarderen, stak het hoge einddoel: het verslaan van de vijand en het redden van Engeland. Datzelfde hoge doel rechtvaardigde de terreurbombardementen op Duitse steden. Volgens Michael Walzer, die in onze tijd de traditionele leer van de rechtvaardige oorlog nieuw leven heeft ingeblazen, waren die bombardementen gerechtvaardigd zolang de Engelsen de underdog waren en zij voor een

[p. 844]

nederlaag moesten vrezen. Nadat zij echter de overhand hadden gekregen, mochten zij volgens de Amerikaanse ethicus dit kwalijke middel niet meer gebruiken.

Over dat laatste kon indertijd getwist worden en dat gebeurt nog steeds. Veel ernstiger zijn de vragen die gesteld worden bij de manier waarop in de vorige eeuw geprobeerd werd het hoge einddoel van de communistische utopie te verwezenlijken. Lenin gaf de toon aan met zijn meedogenloze optreden tegen bevolkingsgroepen die hij niet tot het proletariaat rekende. Om een omelet te maken, zo stelde hij, moest men nu eenmaal de eieren breken. Op dezelfde manier moest er op koppen worden ingeslagen om een nieuwe humane maatschappij te creëren.

Zolang men in dit hoge doel geloofde - en met name veel westerse linkse intellectuelen deden dit tot ver in de jaren zeventig van de vorige eeuw - was er weinig tegen de logica van deze argumentatie in te brengen. Een miljoen meer of minder doden valt immers in het niet bij de stralende toekomst die de mensheid zou wachten. Dichterlijk gezegd waren de generaties die opgeofferd werden niet meer dan mest op de velden van de toekomst.

Vandaag de dag zijn wij dit specifieke geloof in de toekomst verloren. Daarmee zijn we het geloof in hoge doelen die kwalijke middelen kunnen heiligen, dat de kern van de communistische ideologie vormde, echter nog niet kwijt. Het blijft zijn verleidingskracht behouden. De Amerikaanse neocons wisten precies wat er in het communisme fout was gegaan. Daarom wantrouwden zij de grote maatschappelijke idealen. Liever moest men proberen de samenleving via kleine stapjes te verbeteren. Toen doemde plotseling het ideaal van een democratisch Midden-Oosten op. Het diende er mede toe om de inval in Irak te rechtvaardigen. En zolang de leiders die deze oorlog begonnen, in dit ideaal blijven geloven, zullen ze nergens door worden tegengehouden. Wat dit betreft is er geen verschil met de door hen zo verafschuwde communistische logica uit de vorige eeuw.

Wie naar de hoge aantallen slachtoffers kijkt die in het recente verleden en het heden door het doel-middel-denken zijn gemaakt, begrijpt dat kritische filosofen ervan af willen. Maar kan dat? Is het mogelijk er afstand van te nemen? Het neodarwinisme vertelt ons dat het in onze genen zit. Alle organismes zijn in essentie overlevingsmachines die uit zijn op zelfbehoud en reproductie. Om deze twee doelen te verwezenlijken, zijn ze bereid om alle middelen die ze kunnen gebruiken in te zetten. Elk obstakel op de weg naar deze doelen moet verwijderd worden. Probeer een hongerige hond maar eens van zijn etensbak af te houden, verhinder een reu om achter een loopse teef aan te gaan, of

[p. 845]

pak als vreemde een pup van een hond op en het zal je snel duidelijk worden waar het hier om gaat. De doelen van overleving en voortplanting worden met alle beschikbare middelen nagestreefd.

Net als de andere levende organismen zijn wij mensen ook overlevingsmachines. Dat wil niet zeggen, ook niet volgens het neodarwinisme, dat bij ons ook alles primair om zelfbehoud en nageslacht draait. Daar zijn wij bovenuit gestegen, zeggen wij trots. Zo plat materialistisch zijn wij niet meer. Wij laten ons niet alleen door de natuur bepalen, maar ontwikkelen ook cultuur. Daar behoren religie en moraal bij, die ons onder andere leren dat wij offers, zelfs soms die van het eigen leven, voor anderen moeten kunnen brengen.

Ik zal niet ontkennen dat wij als mensen in staat zijn gebleken om ons tot veel meer dan evolutionaire overlevingsmachines te ontwikkelen. Maar daarmee zijn wij de doel-middel-structuur die wij van de natuur hebben meegekregen, nog niet kwijtgeraakt. Die vullen wij met onze eigen menselijke culturele doelen in, die alle middelen ervoor rechtvaardigen. Daarvoor moeten inderdaad vaak massaal, hoewel liever door anderen dan door onszelf, offers worden gebracht. ‘God wil het’ was de leus van de kruistochten; de idee van het Goede verschafte Plato de leidraad voor de eerste voldragen filosofische utopie. Wie naar de ravage kijkt die religie en moraal op deze wijze in onze westerse geschiedenis hebben aangericht, zou bijna wensen dat wij ons als mensen beperkt hadden tot de simpeler, natuurlijke doelen van zelfbehoud en voortplanting.

Dat laatste is zonder meer een te gemakkelijke boutade. Toch kunnen we er misschien een les aan ontlenen om met de doel-middel-structuur in onze genetische erfenis om te gaan. Als afschaffen onmogelijk is omdat wij nu eenmaal niet over onze eigen genen heen kunnen springen, zouden we er goed aan doen onze doelen zo concreet en direct mogelijk te formuleren. Elk abstract doel dat in een verre toekomst ligt, zou daarom met argwaan bekeken moeten worden. De overwinning van de geallieerden op de nazi's was als doel nog redelijk te overzien. De middelen ervoor, ook de kwade, konden min of meer berekend worden. Naarmate dit doel absoluut werd en totale en ongeconditioneerde overgave werd geëist, werd het - daar heeft Walzer gelijk in - steeds moeilijker de middelen ervoor te rechtvaardigen. Generaal Eisenhower omschreef de opmars van zijn legers door Europa als een ‘kruistocht voor vrijheid’. De geallieerden begonnen zich ook als hedendaagse kruisridders te gedragen door alle Duitsers, militairen en burgers, als niet meer dan op te ruimen obstakels op de weg naar dit hoge doel van de Vrijheid te beschouwen.

Aan het stellen van doelen valt voor ons mensen niet te ontkomen.

[p. 846]

Dat geldt ook voor het gegeven dat wij hiervoor soms kwalijke middelen moeten inzetten. Hoe lager echter het doel, hoe meer kans er bestaat dat de middelen om het te bereiken gerechtvaardigd kunnen worden. Het heiligen van de middelen moeten we maar helemaal vergeten. Dat past alleen bij zeer hoge en verre doelen. En daar kunnen wij ons beter maar zo weinig mogelijk mee inlaten.