De Gids. Jaargang 170

[p. 834]

Herman Franke
Ons genot is nooit onvermengd

De baard had ik nog maar onvast in de keel, de meisjes waren een mysterie, toen ik acuut naar een microscoop begon te verlangen, zoals zwangere vrouwen plotseling heel sterk kunnen verlangen naar haring, paling en zure bommen. Die vrouwen, beweren de geleerden, ontwikkelen dat verlangen door een tekort aan bepaalde vetzuren, maar waar lag de oorzaak van mijn smachten naar een mega-vergrootglas? Een metaforische duiding ligt voor de hand: net als iedere rechtgeaarde puber wilde ik doordringen in een werkelijkheid die ik achter de oppervlakkige buitenkant van het leven vermoedde, een werkelijkheid waar duistere verlangens zich blootgaven, waar zich oplossingen van existentiële raadsels bevonden. De microscoop als symbool van puberale kennishonger? Het blijft gissen maar het wonderlijke effect dat de uiteindelijke aankoop van een microscoop op mij had, staat vast als een huis, ook al is dat effect nog niet zo gemakkelijk te verklaren.

Na weken van schuldig wikken en wegen, besloot ik het erop te wagen. Ik leegde mijn spaarpot en ‘leende’ uit de portemonnee van mijn moeder het ontbrekende bedrag. De microscoop in de etalage deed alsof hij me verwachtte en glom extra verleidelijk in het felle neonlicht. Het viel me opnieuw op dat hij de vorm had van iemand die zich vooroverbuigt om door een microscoop te kijken. Hij leek op hoe hij gebruikt werd, dat vond ik erg mooi, zoals ik nu letters mooi vind omdat ze precies lijken op hoe je ze uitspreekt, wat natuurlijk een tautologische ervaring is, maar wat doet dat ertoe? Is niet al het moois tautologisch? Ligt schoonheid niet altijd in zichzelf besloten?

De verkoopster was een aantrekkelijk meisje dus dat ik opgewonden raakte van hoe zij het voorwerp van mijn verlangen inpakte met haar mooie handen waarvan de roodgelakte nagels dansten in de lucht boven de toonbank, was wel begrijpelijk. Maar toen ik thuis op mijn slaapkamer de microscoop op mijn teakhouten bureautje zette, snapte ik niet meer wat mij zo obsessief naar het ding had doen verlangen; ik werd erg bang, schaamde me, voelde me schuldig, dacht dat

[p. 835]

ik gek was en kreeg in die paniekerige geestesgesteldheid tot mijn stomme verbazing spontaan een orgasme. Dat genot ervoer ik als een straf. In plaats van mijn jongenszaad op de fraaie, langwerpige glaasjes te prepareren en duizendmaal vergroot te bestuderen, pakte ik de microscoop met trillende handen weer in en rende terug naar de winkel waar het meisje gelukkig zo lief was het ding terug te nemen. ‘Het mocht niet van mijn moeder,’ zei ik met blosjes op mijn wangen. Ze lachte me begripvol toe.

Thuis stopte ik gauw het geld terug in mijn moeders knip. Ik voelde me net zo gewichtloos vrij van zonden als nadat ik had gebiecht bij de oude, achter gaas verscholen pastoor Kastelman en ter absolutie tien weesgegroetjes en vijfmaal de Oefening van Berouw had gebeden op mijn blote puntige knieën, zonder kussentje.

Deze gebeurtenis zegt iets over mij, de mens en de maatschappij, maar wat?

Allereerst valt op dat het kán, spontaan klaarkomen in een vloek en een zucht, terwijl, nee, omdát je hoofd naar iets heel anders staat dan vrijen. En wat ik kan, kan de mens, zo bescheiden ben ik wel. Het wijst op een fysiek vermogen dat ons genot vatbaar maakt voor invloeden van allerlei aard, zowel stimulerende als storende, waarbij het ook nog zo is dat de ene mens als storend ervaart wat bij de andere mens stimulerend werkt. En wat de mens ervaart, ervaart hij binnen en door zijn cultuur.

Mijn cultuur was calvinistisch, want in Nederland zijn katholieken even calvinistisch als protestanten, zoals republikeinen en democraten in de Verenigde Staten allemaal even rechts-liberaal zijn. Er zijn dikke boeken geschreven waarin getwist wordt over het hoe en waarom van de calvinistische moraal, hun omslagen hadden alle kleuren van de regenboog, zij waren geleerd of populistisch van toon, maar in al die boeken wordt bevestigd dat die moraal lang geleden een verbod heeft uitgevaardigd op genot om het genot. Le plaisir pour le plaisir. Masturberen, orale seks en vrijen met voorbehoedsmiddelen bijvoorbeeld, golden als zware vormen van ontucht en onzedelijkheid, het waren doodzonden. Op doodzonden stond de eeuwige straf van de hel.

Door de dierproeven die de Russische fysioloog Ivan Pavlov (1849-1936) deed, weten wij dat fysieke reacties zijn te conditioneren. Hij luidde steeds een belletje voordat hij zijn honden voedsel gaf, heerlijk voedsel. Na een tijd liep bij die honden het water al in de bek als zij dat belletje hoorden. Een omgekeerde variant van die geconditioneerde reflex heeft zich naar mijn overtuiging in de loop der eeuwen evolutionair vastgezet in de genotsbeleving van de mens. Omdat hun telkens

[p. 836]

als zij frank en vrij van het vrijen hadden genoten de eeuwige straf van de hel wachtte, ervoeren zij, de ene mens meer dan de andere, afhankelijk van de kracht van hun seksuele drift en de ontwikkeling van hun geweten, op den duur van de weeromstuit een genotsgevoel zodra ze iets vreesden. Op hun genot volgde eerst de straf van het geweten, later volgde op de straf van het geweten als geconditioneerde reflex het genotsgevoel. Daarom raken veel mensen nu nog steeds seksueel opgewonden van verboden handelingen die schuld, schaamte en vrees voor straf teweegbrengen, iets wat voor de vestiging van de grote godsdiensten (christendom, islam) niet bestond. Overigens kunnen ook andere emoties en zelfs voorwerpen als geconditioneerde reflex lustverhogend werken, tot aan klaarkomen toe. De erotische vakliteratuur staat vol met verhalen over mannen en vrouwen die een orgasme kunnen krijgen van hooggehakte schoenen, slipjes, blue velvet, bepaalde muziek, fysieke pijn, het gelui van kerkklokken, fluitende parkietjes of... je kunt het zo gek niet bedenken waarvan.

Deze erotisch getinte gegevenheden van fysieke, psychische en culturele aard verklaren in het algemeen waarom mensen ook tot het opperste genot kunnen raken zonder seksuele handelingen te verrichten, maar zij verklaren niet in het bijzonder waarom bij mij als puber de aankoop van een microscoop zo'n sterk lustverhogend effect kon hebben. Zeker, een microscoop laat zien wat je met het blote oog niet kunt waarnemen en daarin zit iets van ontkleden en het tonen van naaktheid, zoals de hele wetenschap lijkt op een cognitieve megastriptease, maar ik geloof niet dat deze interpretatie recht doet aan mijn jongensfascinatie voor de microscoop. Ik denk dat ik met een microscoop hoopte te ontsnappen uit een wereld die niet bij me paste, waarin ik steeds het gevoel had een gast te zijn, waarin ik elke grap van Rudi Carrell ervoer als een verzoek om de huiskamer te verlaten en de zaterdagavondakkoorden van Teddy en Henk Scholten mij als een snerpend fluitconcert in de oren klonken. Maar zodra ik die bevrijdende, ja, rebelse microscoop bezat, voelde ik me een ontheemde eenling, een weeskind en vreesde ik de hoon van mijn oudere broer en zus en van mijn straatvriendjes die een microscoop associeerden met fatjes en bebrilde kakstudenten. Ik wilde me verheffen maar toen ik mezelf met gestolen geld op een voetstuk had geplaatst, kreeg ik hoogtevrees, wist niet meer wie ik was, vond mezelf belachelijk en werd bang, doodsbang. Daarbij kwam het schuldgevoel over het gejatte geld uit mijn moeders portemonnee. En toen balde de hele christelijke, verwrongen genotsgeschiedenis zich samen tot een pavlovreactie in mijn amper volgroeide jongenspikkie.

Dit voorbeeld uit mijn eigen leven zou ik kunnen uitbreiden met

[p. 837]

voorbeelden uit het leven van anderen. Heimelijkheid, taboes, morele verboden, rijkgeschakeerde angsten en strafdreigingen, zijn afrodisiaca, ook in kringen van zelfverklaarde ongelovigen die er een hedonistische levensvisie op na houden. En elke keer als die genotsverhogende factoren hun werking tonen, wordt hun voortbestaan gegarandeerd. Vandaar dat onveilig vrijen niet uit te bannen is en dat ‘de cultuur van de angst’ (Frank Furedi) zich virusachtig verspreidt via opgeklopte dreigingen, variërend van kernrampen tot opwarming van de aarde, van groeiend terrorisme tot tsunami's van religieus fundamentalisme, van sars tot een groeiend gat in de ozonlaag, want angst is ook lekker, wat spectaculair bevestigd wordt door bungeejumpers en bergbeklimmers. Misschien dat ons genot eens, voor de komst van Christus en Mohammed, onvermengd was. Het is dat nu niet meer, en het zal dat nooit meer zijn, wat niet wil zeggen dat het genot er minder op geworden is. Integendeel. De seksuele revolutie van de jaren zestig en zeventig in de vorige eeuw bevrijdde de lusten van hun burgerlijke en huwelijkse banden, maar zij was een reactie op de genotzuchtige pavlovreactie en juist daarom werd ons genot nog vermengder. Wie in onbevangen vrijen een vorm van menselijke emancipatie ziet, morrelt even sterk aan genot om het genot als de calvinisten die er de helse straffen op stelden. Ook in bevrijde vorm blijft het genot verbonden met een religieus gewortelde, geconditioneerde reflex die ons van orgasme naar orgasme voert: een genotsspiraal die zichzelf opwindt, een wellustig sneeuwbaleffect. Als er al ooit culturen zijn geweest waarin genot onbeladen was (de Griekse, de Chinese?) dan bestaan ze nu in ieder geval niet meer.

En dan heb ik het nog niet eens gehad over het wijdverbreide verschijnsel van de postcoïtale droefheid of van het feit dat verdacht veel lekkers slecht is voor de gezondheid.

Nee, ons genot is nooit onvermengd.