De Gids. Jaargang 170

[p. 828]

Joke J. Hermsen
Over de vrijheid van het geweten

Waarom kunnen we ons schamen voor een gedachte, die niemand in werkelijkheid ooit zal vermoeden? Zelfs als de ander niet fysiek aanwezig is, wordt ons morele besef blijkbaar niet uitgeschakeld en kunnen we ons schuldig voelen over zoiets onbenulligs als een ‘lelijke gedachte’. Lees de roman Kindertijd van Nathalie Sarraute er maar op na om te zien hoe bezwaard een kind zich kan voelen als het voor het eerst iets lelijks - ‘mama is een aap’ - over de moeder denkt en hoe dit haar onschuldige kinderwereld langzaam doet instorten. Zou het einde van de kindertijd soms worden ingeluid met het ontstaan van een geweten? Van jongs af aan wordt ons immers geleerd hoe we ons moeten gedragen en worden we thuis of op school getraind in het grote sociale gemeenschapspel. Maar waarom gaan sommigen bij het minste of geringste al gebukt onder een loodzware schuld, terwijl anderen de sociale wetten fluitend met voeten treden? En, om de zaak nog ingewikkelder te maken: waarom kan iets onbenulligs als een vergissing, een ‘lelijke gedachte’, een naam die we vergeten of een gezicht dat we niet meteen herkennen, soms nog zwaarder op ons drukken dan andere, vanuit moreel oogpunt, kwalijker vergrijpen? Hoe verhoudt het geweten zich kortom tot het hele stelsel aan normen, waarden, regels en etiquette waarmee we worden opgevoed? En waarom hebben we niet allemaal hetzelfde geweten?

Met de kwestie van het geweten bevinden we ons onmiddellijk in een wetenschappelijk mijnenveld. Want het geweten is bij uitstek iets wat we niet kunnen aantonen, niet kunnen waarnemen, niet kunnen vastleggen en ook niet, alle neurologische ambities ten spijt, in een bepaald deel van onze hersens kunnen lokaliseren. We kunnen het bestaan ervan alleen vermoeden. Voor dit vermoeden heeft de taal niettemin tientallen uitdrukkingen paraat. Ons geweten kan bezwaard zijn, ons hevig bedrukken of juist schoon of vrij zijn. Ons geweten kan tot ons spreken, we kunnen het in slaap wiegen of juist wakker schudden. Een goed geweten kan als een zacht oorkussen zijn, net zoals een slecht geweten ons het slapen juist kan beletten. We kunnen een ruim

[p. 829]

of een rekbaar geweten hebben, of een geweten zo groot dat ‘er een koets met vier paarden in kan rondrijden’; dan nemen we het letterlijk niet zo nauw met ons geweten. Maar wat is dit geweten als het meer is dan de som van sociale wetten? Nu we het toch over koetsen hebben, moeten we hierover ons licht maar eens op steken in de achttiende eeuw, toen het geweten door Verlichte denkers, die het zonder God of geloof moesten stellen, weer op de filosofische agenda werd gezet. Veel verder dan wat zij over het geweten te melden hadden, zijn we trouwens intussen eigenlijk niet gekomen.

In haar laatste roman Drie vrouwen uit 1794 komt Belle van Zuylen bijvoorbeeld uitvoerig over het geweten te spreken, dat ze van een aangeleerd moreel besef probeert te onderscheiden. Want ons geweten is volgens haar ‘zo sterk en machtig dat het ook nog zou voortleven als bepaalde grondslagen zouden wegvallen; men kan het geweten trotseren, maar niet vernietigen; het maakt niet alleen onze handelingen, maar ook onze bedoelingen en onze neigingen tot en met onze meest geheime en meest vluchtige gedachten, aan zich ondergeschikt’. Van Zuylen voelde zich enerzijds verwant aan het denken van de Schotse moraalfilosoof Adam Smith, die in zijn Theory of Moral Sentiments (1759) de notie van de ‘onpartijdige toeschouwer’ introduceerde. Hiermee doelde hij op een denkbeeldige persoon die de heersende moraal vertegenwoordigt en die wij telkens raadplegen als we goed van kwaad pogen te onderscheiden. Deze toeschouwer vormt als het ware de neerslag van het geheel aan regels, normen en waarden die op een bepaald moment binnen een bepaalde samenleving heersen. In tegenstelling tot de meer universele, ethische principes die zijn tijdgenoot Kant hanteerde, was Smiths ethiek dus volledig geënt op de sociale omgeving, of met andere woorden, geheel afhankelijk van de specifieke culturele context.

Die gedachte sprak Van Zuylen aan, maar tegelijkertijd weigerde zij aan te nemen dat, zoals Smith veronderstelde, ‘een wilde’, dat wil zeggen iemand die buiten een sociaal-culturele context opgroeit en het dus zonder opvoeding in de meest brede zin des woords - en dus zonder onpartijdige toeschouwer - heeft moeten stellen, niet over een geweten zou beschikken en dus ook niet in staat zou zijn goed te handelen. ‘Wat weet u daarvan?’, laat ze het personage dat we als haar alter ego herkennen, tamelijk vinnig uitroepen als deze zogenaamde ‘wilde’ bij voorbaat van een geweten uitgesloten wordt. Niet omdat zij het in haar tijd ook tamelijk populaire tegendeel van deze visie, namelijk Rousseau's ‘nobele’ wilde - werkelijk goed is de mens als hij van elke sociale en pedagogische dwang wordt vrijgesteld - omarmde, maar omdat zij het geweten als een een soort oerprincipe of prepedagogi-

[p. 830]

sche verworvenheid zag. De morele toeschouwer is in de wildernis misschien uit het zicht verdwenen, maar het geweten blijft volgens Van Zuylen voortbestaan, zelfs als de morele grondslagen daarvoor zijn weggevallen. Hoe kan dat?

Om hier een antwoord op te krijgen, zullen we bij de Duitse Verlichtingsfilosoof Kant te rade moeten gaan. Volgens Kant functioneert het geweten als een zichzelf beoordelende oordeelskracht, als een soort innerlijke rechtbank, die gevormd wordt door een ik dat vragen stelt en een ik dat antwoordt. Ieder mens heeft een geweten, ieder mens weet zich in het blikveld van een innerlijke rechter, die hem volgens Kant als een schaduw achtervolgt. Een uitspraak die door velen, waaronder Gandhi, zou worden overgenomen: ‘Er is een groter gerechtshof dan alle bestaande rechtbanken en dat is het gerechtshof van het geweten.’ Maar hoe is dat mogelijk? Waarom zijn wij als empirische wezens in staat ons te richten naar een hogere, morele instantie als die van een innerlijke rechter? Waarom zijn wij, kortom, als mens, moreel aanspreekbaar?

Volgens Kant is dat niet een kwestie van opvoeding of morele scholing alleen. Het geweten is niet slechts aangeleerd, maar wordt door Kant als een esthetisch voorbegrip, dat wil zeggen als een ervaring die aan kennis en scholing voorafgaat, geïnterpreteerd. Het geweten kan als een dergelijk forum internum, als een innerlijke rechtbank, functioneren, omdat de mens zich fundamenteel als een dubbelzinnig wezen ervaart: ‘We zijn allen burgers van twee verschillende werelden.’ Over welke twee werelden heeft hij het? Aan de ene kant leven we volgens Kant in een aan tijd en causaliteit onderworpen empirische of fenomenale wereld, die hij als onvrij, want gebonden aan natuurwetten, sociale wetten en dergelijke, beschouwt. Aan de andere kant leven we echter ook in een onbepaalde, noumenale wereld, waarin we ons als ‘doel op zich’ ervaren, dat wil zeggen onafhankelijk van onze waarneming en dus vrij zijn, want niet aan de empirie of welke wetten dan ook gebonden. Fenomenaal is de wereld zoals die zich aan ons voordoet, noumenaal daarentegen is een soort parallelle wereld, die niet in formules te vangen is. Deze wereld verwijst naar een niet benoembaar noch waarneembaar méér-zijn en onttrekt zich aan de categorieën van het menselijke verstand. Deze noumenale wereld veronderstelt, kortom, dat we niet slechts aan natuurwetten onderworpen subjecten zijn, maar een zekere afstand, oftewel vrijheid ten opzichte van onze empirische bepaaldheid kunnen verwerven. Deze vrijheid uit zich in zelf-bewustzijn, in reflectie, in creativiteit én in de ervaring van een geweten.

Het opmerkelijke is dat Kant, in tegenstelling tot Smith, juist deze

[p. 831]

wereld als het domein van ‘de zedelijke vrijheid’ typeert, omdat het gehoor geven aan morele wetten volgens hem in vrijheid moet geschieden. De vrijheid die ethisch handelen inspireert moet als het ware losstaan van ons empirische zelf, omdat we dan pas iets als een ethisch besef kunnen ontwikkelen dat verder gaat dan het verdedigen van het eigenbelang. Als we slechts eenduidige en volledig door de empirische wereld gedetermineerde wezens zijn, zo meende Kant, dan kunnen we ook de innerlijke dialoog in ons zelf - het geweten als forum internum - niet op gang brengen. Er moet als het ware een afstand tot dit zelf gedacht worden, en dat kan alleen als we ‘burgers van twee werelden zijn’, als we die andere, noumenale wereld, die het domein van de vrijheid is, veronderstellen. Belle van Zuylen wilde niet aanvaarden dat de mens - en diens geweten - slechts het product is van een sociale constellatie, zoals in de Schotse moraalfilosofie. Vanuit Kants visie zouden we daar zelfs aan toe kunnen voegen dat de mens slechts als ‘burger’ van de fenomenale wereld begrijpen, in feite betekent de mens de mogelijkheid van ethisch handelen ontnemen. Morele vrijheid ontstaat met andere woorden op het moment dat de onbepaalde, en in die zin ook oneindige noumenale wereld van de zedelijke vrijheid zich verhoudt tot of ingrijpt in de eindige empirische werkelijk heid. Om ethisch te kunnen zijn, hebben we kortom dit veronderstelde, tweevoudige karakter - fenomenaal en noumenaal - van onze individualiteit nodig. Zo niet, dan zou de grond voor én de vrijheid van ons ethisch handelen verdwijnen en zou de ene mens voor de ander slechts een wolf kunnen zijn.

Dit nu werpt enig licht op de vraag waarom ons geweten niet altijd de spelregels volgt van de heersende moraal, die immers vanuit de fenomenale wereld wordt aangereikt. Het verklaart wellicht ook waarom sommigen meer last van hun geweten kunnen hebben dan anderen. Deze personen zijn namelijk, in Kants optiek, meer vrij. Zij voelen zich niet slechts gereduceerd tot de empirische feiten - ras, klasse, leeftijd, sekse - van hun identiteit, maar kunnen vanuit de vrijheid, dat wil zeggen: de afstand hiertoe, tot ethisch handelen komen. Een troost voor degenen die zich om iets onbenulligs als een ‘slechte gedachte’ al schuldig kunnen voelen. Maar ook een aanbeveling aan huidige politieke bewindvoerders, die zich erg druk maken om de teloorgang van ‘normen en waarden’, maar tegelijkertijd geneigd zijn vrijheid louter nog in economische termen te duiden en er steeds minder voor terugdeinzen bepaalde groepen voortdurend op hun empirische identiteit aan te spreken.

Hannah Arendt heeft het geweld van totalitaire samenlevingen - die de mens tot één ras- of klasse-ideologie willen reduceren - gety-

[p. 832]

peerd als het systematisch uithollen van het geweten, waardoor de meest ‘brave’ burgers in staat waren de meest vreselijke misdaden jegens anderen te begaan. In haar analyse van het Eichmann-proces probeert ze te begrijpen waarom het morele gebod ‘gij zult niet doden’ tijdens het nazi-regime moeiteloos werd omgedraaid in het tegendeel: ‘gij zult doden’, zonder dat het geweten van de Duitse bevolking daar massaal tegen in opstand kwam. Eichmann had volgens haar niet zijn oren voor de stem van zijn geweten gesloten, zoals de rechters destijds beweerden, maar zijn geweten was een zwart gat geworden, waardoor hij geen onderscheid tussen goed en kwaad meer kon maken. Eichmann beweerde ‘alles met een schoon geweten’ gedaan te hebben. Zijn geweten was ‘schoon’, want zo goed als leeggezogen door het nazi-regime, dat met indoctrinatie en terreur het méér en verschillend zijn van de mens vernietigde door elke vorm van vrijheid uit te bannen, het Duitse volk te reduceren tot één alles bepalende, arische identiteit en degenen die niet in die categorie vielen uit te moorden. Hiermee werd de mens feitelijk teruggebracht tot een ding: de optelsom van zijn empirische kenmerken. De afstand die men tot de wereld en zichzelf kon innemen werd tot nul gereduceerd en de mogelijkheid van zelf-bewustzijn, van kritische reflectie en van gewetensvol handelen verviel.

De vrijheid méér te zijn dan louter een optelsom van empirische feiten kan ook in dit perspectief als de voorwaarde voor een geweten begrepen worden. Het ontstaat als we opgroeien, als we bewustzijn verkrijgen, als we de neiging onze primaire driften te bevredigen ontstijgen, als we de graaicultuur van de peutercrèche verlaten en gestimuleerd worden kritisch na te denken en tot een verhouding of interpretatie van de wereld en van onszelf te komen. Pas dan kunnen we tot de kantiaanse innerlijke dialoog komen en iets als een geweten ontwikkelen dat ons gevoelig maakt voor de noden van de ander, in plaats van gericht op het bevredigen van de eigen behoeften alleen. Voer voor Haagse politici, die menen dat iedereen gelukkig is als hij maar werkt, consumeert en een van hogerhand opgelegde set van normen en waarden accepteert, leerstof voor topmanagers die geloven dat zo veel mogelijk voor jezelf graaien een teken van volwassenheid is.

Belle van Zuylen eindigde haar roman Drie vrouwen overigens met de stelling dat ze de ‘geheimtaal’ van het geweten te allen tijde wenst te erkennen. Ik denk dat ze daar, op grond van het voorgaande, gelijk in had. ‘Ik eerbiedig alle gewetensbezwaren, die van de godsdienst en die van de eer, kortom allemaal, ook als ze geen naam mochten hebben, tot de onderwerping aan wetten die door niets erkend zijn. Mijn geest,

[p. 833]

die zo vijandig staat tegenover elke andere geheimtaal, zal deze altijd erkennen. Ik zal het te allen tijde prettig vinden te zien hoe de uiterste verfijning zich neerlegt bij regels die zijzelf niet kan op stellen en waarvan zij de oorsprong niet kent.’