De Gids. Jaargang 170

[p. 810]

Hans Groenewegen
Dat onze begeerte sterker wordt door de moeilijkheden die zij ontmoet

I

Ga ik mij in het navolgende aan een mode bezondigen?

Zo zou het moeten gaan. Men heeft een intuïtie. Drie zaken hangen samen. Men neemt de zaak die zich het eerst aandient en begint te schrijven. Men hoopt dat in het verloop van de alinea's een van beide andere zaken binnensluipt. Eerste verbanden worden zichtbaar. De intuïtie maakt zich waar. De tweede zaak sluipt naar het volle licht. Daar waar ze staat te stralen, verschijnt in de kreuken en plooien, in schaduwen, de derde zaak. Die werkt men in vele schakeringen verder uit. Aspecten van de eerste en tweede zaak blijken daarin wonderwel te passen. Zo ontvouwt men de intuïtie schrijvend tot een zichtbare samenhang der dingen.

Vaker gaat het anders. Men tekent de eerste zaak, zeg Hadewijch. Men zet er een i boven. Men tekent de tweede zaak: Kees Ouwens. Men zet er een ii boven. Boven de zaak Bertolt Brecht zet men een iii. Het stuk dat men verlangde te schrijven is af. Maar het enige intuïtieve verband dat men schrijvend zichtbaar heeft gemaakt, is dat de drie losse onderdelen onder één titel zijn samengebracht. Of het in de veronderstelling geopenbaarde verband is waargemaakt, hangt af van de goedgelovigheid en suggestibiliteit van de lezer.

II

Veel gedichten van Kees Ouwens hangen zo uit het lood dat ik tijdens het lezen mijn evenwicht verlies. Om dat evenwicht te hervinden, zet ik als oriëntatiepunten de vragen hoe en waarom in de ruimte. In zijn bundel Intieme handelingen uit 1973 staat het gedicht ‘Een hevige begeerte’:

[p. 811]

 

Ik haastte mij door de stad.

 

Het was nacht.

 

Een schrale wind joeg door mijn dunne kleding.

 

Ik zocht iets.

 

 

 

Al gauw raakte ik uitgeput, dat fascineerde me.

 

Nu zou ik weldra vallen.

 

Maar in mij brandde een hevige

 

begeerte, die hield mij op de been.

De tweede strofe verandert een nauwelijks interessante anekdote in een obsessieve zelfobservatie. Het is daar of de spreker een experiment uitvoerde met zichzelf als proefpersoon. De nachtelijke stad, in eerste instantie een uiterst onaangename doorgangsruimte, ontpopt zich als de plek van bestemming. Het onbestemde object van verlangen ‘iets’ mag dan de gang door de stad, een vlucht haast, hebben geinitieerd, al snel komt de voortbeweging zelf in het centrum te staan. De observator wordt door de beperkte kracht van zijn eigen fysiek belemmerd. Alsof hij het ‘iets’ daarmee zou kunnen vinden, wil hij zichzelf wel zien vallen. De focus wordt nog aangescherpt. Van stad via vallende figuur naar diens innerlijk. De begeerte laait op als tegenkracht. Zij compenseert en overstijgt de fysieke uitputting. Vallend blijft hij overeind. Even zie ik een slapstickscène. Door zijn net maar niet kunnen vallen, jaagt een man steeds sneller vooruit, steeds uitgeputter met steeds heviger begeerte.

Eenzelfde aanscherping van de focus vinden we terug in een andere reeks. Daar neemt de intensiteit van de handelingen toe. Van het neutrale zoeken, via de hartstochtelijke rede loopt het uit op het vurige begeren. Het is de kille wereld zelf, die de vurige kern van de spreker blootlegt: zijn door wellicht gezochte uitputting oplaaiend begeren.

Begeerte zoekt een object. Begeerte brandt op beelden. Met voorstellingen vuurt de begerende zijn begeerte aan. Of drijft de begeerte de begerende met steeds nieuwe voorstellingen voort? Het verhaal wil dat als het object bereikt is waar alle beelden naar verwijzen, of dat al de beelden genereert, dat dan de begeerte dooft.

‘Ik zocht iets’, schrijft Ouwens. Iets, een nog onbepaald, beeldloos object. In dit gedicht maakt de spreker eerst zichzelf tot zichtbaar object. Dan blijft in de laatste regels ín hem een objectloze begeerte over. Dat is in het vroege werk van Ouwens een uitzonderlijke beweging.

We zijn in onze tijd geobsedeerd door seksuele beelden. Daarom is begeerte benauwend synoniem geworden met seksuele bezitsdrang.

[p. 812]

Ook in de poëzie van Ouwens is begeerte aanvankelijk seksueel bezet. Het leidt niet tot liefdespoëzie. Niet de lichamelijke vereniging met een vrouw is doel van de begeerte, maar masturbatie. Mogen de masturbatiescènes aanvankelijk provocatief zijn gemotiveerd, allengs krijgen ze een heuristische waarde. Verbeelding speelt een rol. Maar het subject gebruikt haar om zichzelf als een vreemd object te onderzoeken. Kennen is vereenzelvigen. Er is in de poëzie daarom een drang die verkennende scheiding weer ongedaan te maken. Masturbatie lijkt in het vroege werk de methode om subject en object te laten samenvallen. Het bedrijven van de huiskamertjeszonde is dan het middel om ongedaan te maken wat Ouwens wel eens als zijn grote zondeval omschreef: bewustwording. Op het moment dat je je bewust wordt van de wereld en je bestaan uiteenvalt in gewaarwording, waarneming en de wereld buiten jou; op het moment dat de woorden en de dingen gescheiden raken ben je definitief uit het paradijs verdwenen.

De seksuele determinatie van de begeerte in onze tijd verleent haar daarom een valse gestalte. Gaandeweg verdwijnt dan ook het masturbatiemotief uit het werk van Ouwens. Begeerte zou een zelfstandige hartstocht kunnen zijn, die zich kan concentreren in uiteenlopende concrete beelden. Bij Ouwens blijft het subject ook na de bevrijding van de seksualiteit object van eigen begeerte. De vraag is hoe?

In een ander gedicht uit Intieme handelingen beschrijft de ik-figuur zichzelf als ‘hartstochtelijk zijnde’. In het gedicht functioneren die woorden als met de betekenis ‘ik ben hartstochtelijk’. De formulering echter dwingt tot een complementaire lezing: ‘Ik ben een hartstochtelijk zijnde’. Wat die begerende entiteit beoogt, beschrijft de slotzin: ‘hevig hevig probeerde/ ik niet te bestaan.’ Wegwezen is een andere beweging om de scheiding tussen subject en object op te heffen.

In retrospectief blijkt dit een drijvende kracht van Ouwens' poëzie: de zuivering van de begeerte door het begeerte ervarende ik eruit weg te strepen. In de late poëzie richt de dichter de blik naar buiten. Dat gebeurt niet om tot een relatie te komen met een ander, maar om het eigen ‘gezichtsveld als visioen’ te ontvangen. Een visioen definieert Ouwens als ‘de werkelijkheid van niemand’. Waarneming met uitsluiting van de waarnemer is een hevig niet-bestaan.

Wie bewustzijn ontwikkelt, verschijnt voor eigen waarneming. Hij verschijnt in eigen spreken. Soms lijkt het bij Ouwens of zijn poëzie een bestaanswijze is waarin hij probeert om niet voor eigen oog te hoeven verschijnen. Omdat elk van zijn weigerende woorden hem toch zichtbaar maakt, zijn de gedichten tegelijk geladen met de drang om zo snel mogelijk te verdwijnen. Dat doet ze onvergankelijk individueel gloeien - als een hevige begeerte om te verdwijnen. Ouwens' poëzie is oplaaiend vuur dat het ik verteert.

[p. 813]

III

Uitgangspunt van de goudbegerige stichtster van de stad Mahagonny is het inzicht: ‘Es ist die Wollust der Männer, nicht zu leiden und alles zu dürfen.’ Daarom weet ze dat je goud makkelijker uit de beurs van een man vist dan dat je het zeeft uit het zand van een ijskoude rivier. Toch sudderen in Mahagonny de begeerten aanvankelijk binnen de perken van regels en verboden. Pas als door aanstormend natuurgeweld de totale ondergang dreigt, komen in Brechts prototype van de vrije markt de drijfveren bloot te liggen. Als we toch ondergaan, zo redeneert een van de protagonisten, dan kunnen alle maatschappelijke regels, dan kan elke remming overboord. Nadat dit inzicht is doorgebroken, worden in de opera Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny van Bertolt Brecht en Kurt Weill de vier belangrijkste begeerten van de man doorgespeeld: eten, neuken, boksen, zuipen.

De hoofdwet van de markt is winstmaximalisatie, god en liturgie ineen. De enige zelfrealisatie, als vrijheid gepresenteerd en ervaren, is zelfvernietiging. Mocht dat weerstand van zo'n vrij individu oproepen, dan zijn er de ondergeschikte wetten die hem wel willen helpen. Dat is niet meteen nodig.

Eerst komt het eten, liet Brecht ook al in zijn Dreigroschenoper zingen. De moraal van de gang van de vrije begeerte is in een korte scène getekend:

‘Jakob: Jetzt hab' ich zwei Kälber gegessen und jetzt esse ich noch ein Kalb. Alles ist nur halb, alles ist nur halb. Ich äße mich gerne selbst.

Jim: Bruder, Bruder is das für dich Glück? Bruder, tue nur nichts halb.

Einige Männer: Herr Schmidt! Sie sind schon dick! Essen Sie! Essen sie noch ein Kalb!

Jakob: Brüder, bitt' ich, sehet mir zu, sehet mir zu, wie ich ess'. Ist es weg, dann hab' ich Ruh', weil ich es vergess', weil ich es vergess'. Brüder, gebt mir noch, Brüder gebt mir noch, Brüder, gebt mir noch... Er fällt tot um.’

Al bemoeilijkte de steeds vollere maag de consumptie, de begeerte werd er niet minder om. Tot zij in de verdwijning van Jakob totaal is vervuld.

Weemoediger ijler dan in deze scène maakte Weill de muziek niet.

IV

Begeren is een centraal woord in de liederen, brieven en visioenen van Hadewijch. Als men één woord van haar kent, is het wel ‘orewoet’.

[p. 814]

Orewoet zou je de overtreffende trap van begeerte kunnen noemen. Frank Willaert en Veerle Fraeters vertalen het met ‘razend verlangen’.

Begeerte is een essentieel onderdeel van de beleving van de minne. Zij is opgewekt door de onvoorwaardelijke, grondeloze minne van God voor de mens. Die minne wekt het verlangen naar een even onvoorwaardelijke, grondeloze wederminne.

De minnende mens begeert één te worden met Christus. Zij begeert deel uit te maken van, zoals dat in het eerste visioen heet, de angstaanjagende bodemloze donkere draaikolk die de ‘godleke ghebrukelecheit in haren verhoelnen storme’ is: ‘het goddelijke liefdesgenot in zijn verborgen stormen’. Die eenwording vraagt de opgave van alles wat de eigen persoon kenmerkte. Eén worden met God is God worden.

Die begeerde eenwording betekent het einde van de begeerte, zou je zeggen. Maar als je dat zegt, maak je de fout die Hadewijch naar eigen zeggen maakte. Haar persoonlijke positie maakt zij in het eerste visioen duidelijk in woorden die ze door Christus tegen haarzelf laat zeggen. Zij zoekt de zoete eenheid met zijn godheid. Hij wijst er haar fijntjes op dat hij, met uitzondering van de zonde, volledig mens is geworden: ‘en ik zocht voor mezelf geen voldoening in mijn innerlijke macht’. Hij droeg de nood van het mens-zijn zonder uitvlucht.

Niet de zoete ervaring van de eenheid (ghebruken) is het hoogste bij Hadewijch. Die ervaring speelt soms een rol, als herinnering aan wat komen gaat. Meestentijds indiceert ze valse mystiek. Hadewijch formuleert het dialectischer, zoals in haar zestiende brief: ‘dat ghebreken van dien ghebrukene dat es dat suetste ghebruken.’ In de ervaring van de afwezigheid van God ervaar je het mens-zijn waartoe je bestemd bent. Daarin ervaar je de eenheid met de mens Christus. Dat bestendigt en versterkt de begeerte om aan de onbestemde beperkingen van het eigen ik te ontkomen. Het vuurt het rusteloze verlangen aan op te gaan in onvoltooibare vervulling.

V

Sommige samenhangende kwesties moet men onverbonden naast elkaar laten staan. Men voorkomt kortsluiting. Men scherpt ten minste de eigen intuïtie. Men wekt zijn begeerte om er nog veel meer bij te halen. Die begeerte groeit naarmate het moeilijker wordt het expliciteren van verbanden te vermijden.

Met dank aan Rob Faesen, Begeerte in het werk van Hadewijch, Leuven, 2000.