De Gids. Jaargang 170

[p. 801]

Ger Groot
Oordelen over het sterven van anderen

Ondanks van jaar tot jaar heftiger wordende hooikoorts (opgewarmde aarde?), een erfelijk steigerend cholesterolgehalte en een zekere neiging tot hypochondrie, is mijn gezondheid al ruim vijftig jaar tamelijk robuust. Ziekenhuizen ken ik alleen van op bezoek gaan en een kortstondige vakantiebaan als ziekenbroeder, lang geleden. Raadpleging van mijn huisarts eindigt steevast in diens montere vaststelling dat er niets ernstigs aan de hand is, zo aanstekelijk dat ik mij prompt weer als nieuwgeboren voel. Dood ga ik nog lang niet. Dood gaan alleen de anderen, zoals Duchamp tot in zijn zelfbedachte grafschrift volhield: D'ailleurs, c'est toujours les autres qui meurent.

Daar zit een stoïsche wijsheid in. Zolang ik er ben, is mijn dood er nog niet; is de laatste er, dan ben ik er niet meer. Met die stelregel hielden de antieken onverstoorbaar de angst voor het sterven op een afstand. Zou het gewerkt hebben: de drogreden dat de dood altijd de dood van anderen is? Dat men, zolang men leeft, zich het eigen sterven niet werkelijk kan indenken en dat laatste dus altijd een hallucinatie moet blijven? Stoïcijnen als Seneca moeten er de dood waardig mee tegemoet zijn getreden. Geholpen werden ze misschien door het al antieke besef dat noblesse oblige. Wie zijn leven lang trots volhoudt dat de dood hem niet deert, kan zich wanneer het eenmaal zover is geen slappe knieën veroorloven.

Wij bezitten die cultuur van trots niet meer en evenmin laten wij ons ringeloren door een abstract sofisme. Wij weten dat de dood en het leven elkaar érgens raken en dat wijzelf er het kortstondige ontmoetingsveld van zijn. En dus wordt de vraag hoe we ons daaronder houden een kwestie van levensbelang: misschien niet meer van trots maar nog wel van waardigheid. Het sterven in een gemedicaliseerde samenleving wordt niet minder maar méér omgeven door angst. Zal mij de kans gegeven worden mijzelf oog in oog met de dood te bewijzen - of zal ik voordien allang kopje-onder zijn gegaan in aftakeling, Alzheimer of de medicalisering van de zachte dood? Zal mijn sterven

[p. 802]

alsnog dat van een ander blijken te zijn, omdat ikzelf in het lichaam dat het mijne is al niet meer vindbaar ben?

Die doodsangst vóór de dood begint bij de eerste vergetelheid. Namen, plaatsen, data en gezichten zijn niet zo snel meer op te diepen uit het geheugen, waarin ik mijzelf kennelijk al een beetje aan het verliezen ben. Ergens rond mijn huidige leeftijd moet het uitdoven beginnen of begonnen zijn, zo onmerkbaar dat ik zelfs over dat laatste geen zekerheid heb. Dat schept ruimte voor een geruststellende illusie. Het moment waarop ik zal verdwijnen in de ander die zijn naam, míjn naam niet meer zal kennen en zo naamloos sterven zal, is nog ver weg. Zolang ik nog weet wie ik ben, is mijn dood nog helemaal van mij - beter gezegd: op een heel andere manier die van een ander.

Want ondenkbaar blijft hij: in de meest letterlijke betekenis van het woord waarin onverwacht toch weer de stoïcijnen terugkomen. Als ik aan mijn dood denk, bedenk ík deze nog. Vanuit de non-plaats van mijn eigen verbeelding zie ik mijn eigen begrafenis voor me, de rouwenden en - zo hoop ik - hun gemis. Zo blijf ik mijn eigen toeschouwer, die vals zijn eigen overlijden speelt. Echt wég kan ik mijzelf nu eenmaal niet denken, zolang ik niet ophoud met het denken zelf. In de voorstelling van mijn eigen dood ontsnap ik daaraan onvermijdelijk.

Aan die ironische blinde vlek gaat vrijwel iedere zelfmoordfantasie voorbij en daarom is ze nooit meer dan een droombeeld dat hoogstens per ongeluk de hand slaat aan zichzelf. Wie eraan toegeeft zal datgene wat hij zoekt (het visioen van rouwenden die eindelijk rouwen om hem) nooit meer verkrijgen. Zijn laatste werkelijkheid is resoluut het mes, de brug, de toren, de pillen of de trein.

Daarom is de zelfmoordidee - volgens Camus het dagelijks brood van iedereen die denkt - de geliefde koketterie van de weltschmerz. Ernstig neemt ze zichzelf alleen maar per vergissing, omdat ze de dode nooit werkelijk als zichzelf kan zien. Voor de gemijmerde suïcide is ook de eigen dood nog altijd die van een ander: de ten langen leste beminde, ernstig genomene, gemiste ‘ik’ die zij van zichzelf heeft afgesplitst en dus niet meer is. Door die dagdroom gesterkt en getroost keert de gedroomde dode terug in het leven dat hij slechts dankzij een gesimuleerde verdubbeling heel even heeft kunnen - en willen - verlaten.

Ik moet bekennen dat die koketterie mij niet vreemd is, en excuseerbaar is ze nauwelijks. Zelfs niet met het flatteuze syllogisme waarin Camus van de weeromstuit lijkt te willen wedijveren met Descartes: ik fantaseer over zelfmoord, dus ik denk. In werkelijkheid moet ik mijzelf mijn lafheid opbiechten. Een beroep doen op de eigen dood maar deze geen moment ernstig nemen, getuigt van een frivole wils-

[p. 803]

zwakte die in deze contreien niet past. Zoals ‘ik’ hier een ander is, is ook de dood niet de dood maar een goedkoop fantasma, ingehuurd om mijn werkelijke ik te strelen in plaats van daarvoor - zoals de echte dood - een verschrikking te zijn.

Want wanneer hij zich toont, verdwijnt iedere zin in flirt of ogenspel. Eénmaal, tweemaal is het mij overkomen, en zelfs in de onnozelheid van die gebeurtenissen bleek hij onthutsend. Het vermoeden van een onaangename ziekte en zelfs de ervaring van een narcose tijdens een routineonderzoek waren voldoende om iedere doodsfantasie, zo kinderachtig als zij was, een oorvijg te geven. Narcose - zo ontdekte ik, levenslang kerngezond, voor het eerst - is géén inslapen, maar een plotseling afsnijden van het bewustzijn.

De halve zin die de verpleegster sprak, op tien centimeter van mijn gezicht en starend in mijn pupillen, herinnerde ik mij later nog feilloos. Tijdens de tweede helft moet ik er niet meer geweest zijn. Plotseling was alles weg - zoals het moet gaan in de dood die mij nog gegund is, en niet een ander: het lichaam dat mijn plaats heeft ingenomen. In die fractie van een seconde zal mijn dood de mijne zijn - maar anders dan in de onschuldige generale repetitie die de narcose was zal ik mij er nooit meer van bewust kunnen worden.

Die dubbele doodschrik bracht voor het eerst in vijftig jaar het besef van het sterven in mijn leven, dat al zovele anderen - bekenden en onbekenden - had zien doodgaan. Niets hebben beide ervaringen met elkaar gemeen. Integendeel: de dood wordt altijd waargenomen door de overlevende, wiens vitaliteit daardoor alleen maar wordt onderstreept. Ieder ander die sterft bewijst eens te meer dat de dood in ons leven andermans zaak is - en onderstreept in één moeite door onze eigen onsterfelijkheid. Zolang wij nog denken over de dood, zijn wij het nog niet.

Daarom had Kurt Schwitters ongelijk toen hij in 1921 schreef dat ‘Unsterblichkeit nicht jedermanns Sache’ is. Zij is dat juist wél, op de even taaie als terloopse wijze waarmee iedere dag en iedere handeling gestaag ons levenseinde loochenen. Daarom maakt zelfs de doodschrik geen einde aan de frivole speculatie omtrent de eigen stervenswil, die uiteindelijk ook van zijn kant alleen maar op winst in het leven uit is. Opnieuw stel ik mij soms de rouw en ontzetting voor die mijn dood zou veroorzaken, om de prettige streling daarvan onverwijld bij te schrijven op de bankrekening van mijn eigen levenssentiment.

In die hardleersheid kan ons oordeel nooit iets anders betreffen dan het sterven van een ander, zelfs wanneer hij onze naam draagt. De dood zelf blijft ons vreemd - op het éne moment na dat zich nimmer

[p. 804]

laat herinneren, tenzij in het geheugen van wie ook dan alleen maar een ander kan zijn: de overlevende die mij ziet sterven. Over diens oordeel kan ik alleen maar speculeren, aarzelend tussen de verschrikking van ‘Het was voor iedereen het beste’ tot de charme van ‘Hij heeft het mooi gezegd’.