De Gids. Jaargang 170

[p. 792]

Ton Zwaan
Over wreedheid

Over wreedheid. Eén voorbeeld. Een filmfragment van het Duitse leger, vermoedelijk opgenomen ergens in de Oekraïne of het westen van Rusland, zomer 1942 (?). Oud celluloid, zwart-wit, geen geluid, schokkerige en flikkerende beelden.

Begin fragment. Een zandweg met een brede berm langs een dicht en donker bos. Tegen de bosrand is een lange, diepe kuil gegraven - voorbereiding voor een massagraf. Er staan zwaarbewapende soldaten en politiemannen bij. Het is een mooie zomerse dag, de zon schijnt. In de verte komt over de zandweg een kleine oude tractor aan met een lange platte boerenwagen erachter. Een zwarte rookpluim stijgt op uit de pijp van de trekker. Op de wagen zitten kleine kinderen - ze houden elkaar vast. Naderbij gekomen, draait de tractor van de weg de berm in en komt tot stilstand. De kinderen springen en vallen van de wagen. De gewapende mannen drijven ze naar de rand van de kuil. Eén heel klein meisje met blond haar, misschien drie of vier, staat nog rechtop op de wagen, ze durft niet te springen. Een soldaat tilt haar eraf en zet haar op de grond. Vol vertrouwen geeft ze hem een handje. Dan lopen ze samen in de richting van de kuil. Einde fragment.

Wie de beelden gezien heeft, raakt ze niet meer kwijt. En de twintigste eeuw heeft veel van zulke beelden nagelaten: schokkende foto's van de Armeense genocide, gruwelijke fotobeelden en filmfragmenten van allerlei facetten van de vervolging en vernietiging van de Joden, en van het massale en systematische moorden in Cambodja en Joegoslavië, in Rwanda en Darfur. De beelden bieden onomstotelijk bewijs, ook voor wie het loochent of het liever niet wil weten. Het is allemaal echt gebeurd - en het gebeurt, nu weer hier, dan weer daar, steeds opnieuw.

In het wetenschappelijk onderzoek naar dit alles gaat de aandacht als vanzelfsprekend uit naar de specifieke historische gebeurtenissen en de aan tijd en plaats gebonden omstandigheden. Het begrijpen en

[p. 793]

verklaren van de Armeense genocide vereist kennis van het verval van het Ottomaanse rijk, de opkomst van het Turkse nationalisme, en het verloop van de Eerste Wereldoorlog. De moord op de Joden is niet te vatten zonder inzicht in het antisemitisme, de nationaal-socialistische heerschappij, en de context van de Tweede Wereldoorlog. De Cambodjaanse genocide vraagt onder meer analyse van de ideologie, de organisatie en de werking van het regime van de Rode Khmer. Het begrijpen van de genocide in Rwanda vereist kennis van het Belgische kolonialisme en van de voorgeschiedenis van de verhoudingen tussen Hutu's en Tutsi's in Rwanda. De voornaamste wetenschappelijke strategieën in het genocideonderzoek zijn contextualiseren, historiseren en vergelijkend denken. Inmiddels heeft dat onderzoek veel waardevolle studies opgeleverd - we weten heel veel over genocidale processen. Maar onder al die specificiteit en verscheidenheid naar omstandigheden, naar tijd en plaats, regime, samenleving en cultuur, lijkt soms een bijna universeel gegeven schuil te gaan. In de uitvoering van vervolging, massamoord en genocide, waar en wanneer ook, toont zich in verschillende vormen en varianten steeds weer een nietsontziende wreedheid van mensen ten opzichte van andere mensen.

Maar wat is wreedheid? In het alledaagse spraakgebruik staat het onder meer voor nodeloze hardheid, voor onbarmhartigheid en meedogenloosheid, voor het bewust en opzettelijk toebrengen van leed en het genieten daarvan. Het wordt vaak ook beschouwd als een min of meer constante trek van specifieke individuele mensen of als een vast aspect van hun gedrag. Sommige mensen zijn wreder dan anderen; bepaalde gedragingen gelden als wreed, andere niet. Een veel gehoorde gedachte in dit verband is de idee van ‘het beest in de mens’. Geconfronteerd met feiten over wreedheid, menen velen het antwoord al te weten. In nagenoeg elk mens zou een ‘beest’ huizen dat schuilgaat onder ‘een laagje beschaving’, of, in nog ontoereikender woorden, onder ‘een laagje vernis’. Valt dat laagje weg, dan komt het monster onverbiddelijk tevoorschijn. Dit is een gebanaliseerde versie van een in oorsprong veel diepzinniger inzicht van Freud die in zijn Civilization and Its Discontents (1930) schreef:

...men are not gentle creatures who want to be loved, and who at the most can defend themselves if they are attacked; they are, on the contrary, creatures among whose instinctual endowments is to be reckoned a powerful share of aggressiveness. As a result, their neighbour is for them not only a potential helper or sexual object, but also someone who tempts them to satisfy their aggressiveness on him, to exploit his capacity for work without compensation, to

[p. 794]

use him sexually without his consent, to seize his possessions, to humiliate him, to cause him pain, to torture and to kill him.

Misschien is dit iets te polemisch geformuleerd, in een te scherpe tegenstelling vervat - en ook het denken in termen van menselijke instincten is inmiddels getaand - maar Freud besefte zeer wel dat uitingen van ‘wrede agressiviteit’ zowel afhankelijk waren van de ruimere context als van het verzwakken van mentale tegenkrachten.

In circumstances that are favourable to it, when the mental counter-forces which ordinarily inhibit it are out of action, it also manifests itself spontaneously and reveals man as a savage beast to whom consideration towards his own kind is something alien.

Pas wanneer de omstandigheden het oproepen en bevorderen en wanneer de gebruikelijke mentale inhibities tijdelijk zijn opgeheven, dan kunnen mensen agressieve wreedheid aan de dag gaan leggen.

Vanuit dit gezichtspunt, waarin sociologie gecombineerd wordt met psychologie, waarin wat er tussen mensen gebeurt verbonden wordt met wat er in mensen gebeurt, kan wreedheid misschien beter begrepen worden. Het zou dan beschouwd kunnen worden als een potentiële dispositie van veel mensen maar niet als een universele dispositie noch als een constante trek. En al helemaal niet als een schijnbaar vast gegeven, imaginair ‘beest in de mens’ dat nu eenmaal zo nu en dan losbreekt. Integendeel: de dispositie tot wreedheid is ongelijk verdeeld over mensen, is variabel in sterkte, en varieert en fluctueert afhankelijk van zowel de interne gesteldheid van mensen als de externe omstandigheden waaronder zij te leven hebben. Aan de ene kant gaat het om het algehele patroon van gevoeligheden van individuele mensen, om hun gevoelshuishouding, en hun variërende vermogen tot empathie en identificatie met anderen. Wreedheid impliceert geringe gevoeligheid, afwezigheid van empathie en een hoge mate van desidentificatie. Wie wreedheid weerzinwekkend vindt, toont gevoeligheid en het vermogen tot empathie en identificatie met degenen die wreed behandeld worden. Aan de andere kant zijn de wijdere maatschappelijke en culturele condities waaronder mensen gehouden zijn te leven van grote invloed op hun dispositie tot wreedheid en mede bepalend voor de mogelijkheden die dispositie daadwerkelijk te gaan manifesteren in wreed gedrag. Hier doemen een groot aantal vragen op. Waarom zijn sommige samenlevingen en culturen, zowel in het verleden als in het heden, wreder dan andere? Hoe en waarom is in sommige samenlevingen en culturen op langere termijn wreedheid in

[p. 795]

het publieke en in het privéleven teruggedrongen en waarom is dat in andere niet of minder gebeurd? Op welke wijzen leren mensen eigenlijk wreedheid aan en kunnen ze het daarna ook weer afleren? En hoe kan een samenleving met een voorheen relatief lage graad van wreedheid in het publieke domein in betrekkelijk korte tijd veranderen in een samenleving waarin wreedheid op grote schaal hoogtij viert?

Vooral die laatste vraag keert in het onderzoek naar het ontstaan van genocidale situaties en de ontwikkeling van genocidale processen steeds terug. En langzamerhand beginnen zich fragmenten van een antwoord af te tekenen. Door externe en interne ontwikkelingen kan een specifieke staatssamenleving in een diepgaande en ernstige crisis geraken. Druk en dreiging van buitenaf kunnen intern door relevante elites en bevolkingsgroepen gepercipieerd en ervaren worden als onafwendbaar en pijnlijk machtsverlies, als ongerechtvaardigde vernedering, als tekenen van naderende collectieve ondergang. Binnen de betrokken staatssamenleving gaat dit gepaard met toenemende destabilisering van politieke en maatschappelijke instituties, met verscherping van bestaande en nieuwe scheidslijnen binnen de bevolking en toenemende polarisering langs die lijnen. Dan nemen ook de risico's op depacificering en decivilisering van de onderlinge verhoudingen tussen elites en bevolkingsgroepen binnen de samenleving toe. Allerlei vormen van geweld kunnen zich gaan voordoen en collectieve haatfantasieën zullen wijder verbreid raken. Duurt de crisis voort dan kan op een gegeven moment een radicale en meedogenloze elite zich meester maken van de centrale staatsmacht. Ter consolidatie van de eigen macht is zo'n elite uit op de vestiging van dictatoriale verhoudingen en het met geweld aanpakken van reële en vermeende politieke tegenstanders. Ideologisch veelal getekend door een of andere vorm van extreem nationalisme, door radicaal denken in termen van ‘wij’ en ‘zij’, zal het nieuwe regime buitenlandse en binnenlandse ‘vijanden’ identificeren die verantwoordelijk worden gehouden voor de crisis waarin het land verkeert. Als zich onder die binnenlandse ‘vijanden’ minderheidsgroepen bevinden die vanuit de extreem nationalistische haatfantasie collectief bestempeld worden als bedreigend en kwaadaardig, dan kan dat het begin vormen van een genocidaal proces gericht tegen die minderheden.

Collectieve vervolging van mensen kent vele verschillende vormen en kan zich in allerlei gradaties voordoen, maar het is altijd doelbewust georganiseerde wreedheid, georganiseerd sadisme. Het gaat om het systematisch en duurzaam buitensluiten, dwingen, hinderen, vernederen en kwellen van mensen. En in laatste instantie om integrale ontkenning van hun recht op bestaan. Waar een dergelijke politiek

[p. 796]

van staatswege, van bovenaf, verordonneerd en gevoerd wordt, en waar een bijbehorend klimaat van straffeloosheid geschapen wordt, daar wordt ook wreedheid van onderaf mogelijk gemaakt, opgeroepen en op grote schaal bevorderd. Niet direct betrokkenen - omstanders en toeschouwers - kunnen zich openlijk of meer heimelijk verkneukelen over de kwellingen die anderen aangedaan worden. Mensen met een sterke dispositie tot wreedheid zullen hun weg weten te vinden naar organisaties en situaties waarin meedogenloosheid en wreedheid getoond en verwerkelijkt kunnen worden. Mensen die voorheen geen neiging tot wreedheid kenden, kunnen niettemin op een of andere wijze betrokken raken bij het vervolgingsproces en alsnog wreedheid aanleren. Autorisering - het moet en het mag; rationalisering - er zijn redenen voor; en routinisering - het is gewoon geworden, zijn machtige mechanismen in dit verband. Onderzoek naar ideologen, organisatoren en uitvoerders van vervolging, massamoord en genocide heeft veel hiervan aan het licht gebracht en keer op keer bevestigd.

In zekere zin is wreedheid een gevolg en een functie van te grote machtsongelijkheid tussen mensen. De verleiding van wreedheid en het verlangen naar wreedheid doemen op in situaties waarin sommigen, amper geremd, kunnen domineren over anderen. Bevestiging van eigen superioriteit, dominantie en zelfverheffing kunnen dan gezocht en gevonden worden in de onderwerping en vernedering van die anderen. In onze prachtige en grimmige wereld bestaan zowel in het publieke als in het privédomein vele vormen en gradaties van wreedheid. Wie daartegen weerstand wil bieden, doet er goed aan te streven naar minder machtsongelijkheid en te waken tegen elk verlangen naar almacht.