De Gids. Jaargang 170

[p. 788]

Ton Lemaire
Over boeken

Al vroeg manifesteerde zich bij mij een boekenmanie. Nadat ik als kind thuis de boekenkast had ontdekt en geleidelijk doorgewerkt, was ik aangewezen op de dorpsbibliotheek, pretentieuze naam voor één grote kast slordig volgepropt met boeken. Deze bevond zich in een kamer van de pastorie en was alleen toegankelijk op zondag na de hoogmis. Alle boeken waren natuurlijk kerkelijk verantwoord en dat beperkte mijn keuze tot vooral brave verslagen uit de missie, indianenverhalen, cowboyboeken en de avonturen van Jules Verne. Per zondag kon je maximaal drie boeken tegelijk lenen. Omdat ik op de landerige zondagmiddagen van toen een ‘warm van onbestemd verwachten,/ In zondagstilte eenzelvig kind’ was - zoals Bloem dichtte¹ - begon ik meteen aan het eerste boek en niet zelden was ik tegen de avond aan het tweede en soms zelfs al aan het derde toe. Nadat ik een boek had dichtgeslagen viel ik in een leegte. Enkele uren ondergedompeld in een andere wereld, keerde ik ontnuchterd in de alledaagse terug. Het enige wat dan hielp was een volgend boek. Mijn ouders beweerden dat mijn ogen suf en zelfs scheef begonnen te staan en maakten zich zorgen om mijn leeshonger.

Misschien was hun bezorgdheid terecht, want ik vrees dat mijn jeugdige lectuur ertoe heeft bijgedragen dat ik me lichtelijk teleurgesteld zou voelen bij bijna alles wat ik later meemaakte. Ik wilde groots en meeslepend leven, een verlangen dat mijn boeken zo niet gewekt dan toch erg versterkt hadden. Hoe kon ook het gewone leven wedijveren met de betovering van de sprookjes van Andersen, met de avonturen van Gullivers reizen, Robinson Crusoë of Schateiland (alle in jeugduitgave)? Door het vele lezen was mijn fantasie op te jonge leeftijd geprikkeld, iets waartegen Rousseau al waarschuwde. Want eerst moeten lichaam en zintuigen zich volledig hebben ontwikkeld en het verstand zijn ideeën gevormd alvorens de verbeelding mag worden gewekt.²

Door dergelijke vroege en intensieve lectuur ontstaat ook de bedrieglijke idee dat de dingen pas echt bestaan doordat ze worden op-

1 ‘Zondag’ (uit: ‘Media Vita’), tweede couplet, in Verzamelde Gedichten, Stols/'s Gravenhage: 1948, 136.

2 J.-J. Rousseau, ‘Emile’, iii in Oeuvres Complètes, tome iv, Gallimard/Parijs: 1969, 454.

[p. 789]

geschreven. Eraan vooraf gaat de overtuiging dat er geen beleving is zonder formulering en dat deze wordt voltooid door haar te boek te stellen. Deze vorm van (bij)geloof leeft sterk onder schrijvers, menswetenschappers en filosofen, die elkaar in dit boek-‘fetisjisme’ bevestigen. Men denkt dat men om het leven en de wereld te kennen zo veel mogelijk boeken moet hebben gelezen en er liefst zelf nog enkele aan moet toevoegen.

Het is dan onthutsend om te merken dat sommige mensen nagenoeg nooit iets lezen en dat voor hen de wereld van het boek helemaal niets betekent. Een leven met letteren blijft de smaak van een minderheid. Even schokkend vind ik trouwens de ontmoeting met iemand voor wie slechts één boek ertoe doet: het boek der boeken, de Bijbel, een tekst die andere boeken overbodig zou maken, tenzij als exegese of commentaar. Er bestaat een nauwe band tussen monotheïsme, heilige boeken en dogmatisme. Wie in één God gelooft en meent dat diens woord en wil zijn neergelegd in een heilig boek, denkt in het bezit van de waarheid te zijn en vindt dat anderen dwalen, bekeerd moeten worden of zelfs vervolgd.

De moderne wereld is juist gebaseerd op de verwerping van elk bijbels gezag en trouwens ook van dat van de grote teksten uit de antieke Oudheid. Modern zijn betekent immers het juk van elke traditionele autoriteit van zich te hebben afgeschud, zelfs die van een heilig boek. Daarvoor in de plaats is een nooit aflatende stroom van boeken gekomen in een steeds hernieuwde poging het leven te beschrijven en te ontcijferen; zowel menswetenschappen als romankunst zijn pas mogelijk én nodig geworden sinds maatgevende geschriften zijn weggevallen. In beide domeinen verschijnen teksten in bonte verscheidenheid, in het besef van de onvolledigheid en voorlopigheid van elk boek afzonderlijk - ook al is het de geheime wens van veel auteurs om toch ooit het alomvattende en definitieve boek te schrijven.

Ironisch genoeg is de bevrijding van klassieke geschriften inmiddels opgevolgd door de bewustwording van de macht van teksten als zodanig over ons leven. Want de linguïstische, semiologische en narratologische wending die zich in de menswetenschappen heeft voorgedaan, houdt in dat ons spreken, denken en vertellen worden beheerst en gestuurd door onbewuste patronen en structuren zodat we eigenlijk in de ban zijn van taal, tekst en verhaal. Bestaat hierin misschien de triomf van onze schriftcentrische traditie, die zich al vroeg manifesteerde in het joodse respect voor de letters van het alfabet als de geheime sleutel tot de verborgen kennis van de wereld? Dat aldus het bewustzijn zou zijn gedomesticeerd door enkele millennia van ge-

[p. 790]

letterdheid? Maar dan zou de wereld van het boek niet zozeer onze rijkdom belichamen als wel onze gevangenis zijn!

Wat blijft dan nog over van de creativiteit van het schrijvende en lezende individu? Verdient het aanbeveling weinig te lezen om gevrijwaard te blijven van de steelse invloed van de teksten van anderen? Veel lezen leidt misschien tot het napraten van ideeën van anderen en slechts tot boekenwijsheid, zoals ook Rousseau al signaleerde in zijn Emile.³ Schopenhauer uitte eveneens zijn bedenkingen tegenover veel lezen, want men eigent zich via boeken de gedachten van anderen toe, zelfs ‘professoren in de filosofie’, maar ‘... echte denkers denken zelf’; de eersten hebben veel gelezen, ‘...omdat ze weinig eigen ideeën hadden’, daardoor hebben ze zich ‘dumm gelesen’.⁴

Dat neemt niet weg dat Schopenhauer en anderen die hun wantrouwen tegenover boeken verwoordden - als eerste Plato -, zélf wel degelijk heel belezen waren! Zouden alleen genieën in staat zijn andermans gedachten te lezen zonder hun oorspronkelijkheid te verliezen? En lezen wij, die niet geniaal zijn, inderdaad zo veel om een gebrek aan eigen ideeën te compenseren? Dan berusten we er kennelijk niet in dat we niet meer precies weten wat we zélf hebben bedacht en wat we aan anderen hebben ontleend. De berg aan boeken om ons heen is dan een dubbelzinnig goed: hij wekt onze leeshonger, doet ons chronisch onwetend voelen en veroordeelt ons als schrijvers en lezers om slechts varianten en voetnoten voort te brengen bij een tekst die niet echt ‘van ons’ is.

Dit laatste is voor ons, modernen, moeilijk te verteren omdat we erg overtuigd zijn van de eigen oorspronkelijkheid. Toch hebben lezen en schrijven juist ook bijgedragen tot de genese van het moderne individu, vooral dankzij de grote verbreiding van het boek sinds de boekdrukkunst. Lezen en schrijven zijn namelijk nogal afstandelijke en eenzelvige bezigheden, waarbij iemand zich ‘met een boekje in een hoekje’ over teksten buigt. Aanwijzing voor de tijdelijke afzondering die het intieme samenzijn van individu en boek vereist, is de mate waarin men in stilte leest, zonder de woorden uit te spreken of zelfs de lippen maar te bewegen. Deze terugtocht in de innerlijkheid heeft zich doorgezet in een proces dat eeuwen heeft geduurd en pas langzaam gemeengoed is geworden.⁵ Terwijl boeken dus de vorming van het moderne individu hebben bevorderd, bieden ze tevens troost en tegenwicht tegen de mogelijke vereenzaming die er het gevolg van kan zijn. Daarom prijs ik me gelukkig - niet alleen op landerige zondagmiddagen -, dat ik een keur aan boeken heb verzameld die, als trouwe kameraden binnen handbereik, zelden teleurstellen.

3 J.-J. Rousseau, ‘Emile’, iii in Oeuvres Complètes, tome iv, Gallimard/Parijs: 1969, 826.

4 Arthur Schopenhauer, Parerga und Paralipomena, ii in Sämtliche Werke, Suhrkamp/Stuttgart en Frankfurt: 1986 (1965), Band v, 651. Vgl. ook par. 245 en 263.

5 Alberto Manguel, A History of Reading, Penguin/Harmondsworth: 1997 (1996), 41 ev.