De Gids. Jaargang 170

[p. 784]

Han van der Vegt
Over de wapens van de Parthen

Neem de katafrakt. Een ruiter uit het Oosten, ruim voor onze jaartelling, gepantserd in leren vest en broek waarop over elkaar liggende metalen schubben zijn bevestigd; met een nauw om het hoofd sluitende, metalen helm waarin een paar nauwe spleten zijn uitgespaard om hem zicht te geven; op een paard, ook in leren rok bedekt met dezelfde metalen schubben. Schild, speer, boog.

Het beeld van de katafrakt is nog niet opgeroepen of er ontstaat een web van verbanden en betekenissen. Ridders, tanks en raketschilden, terreinwagens, kwetsbaarheid en veiligheidsgevoel, schildpadden, dinosauriërs, de menselijke behoefte aan bepantsering, de uiteindelijke futiliteit van bepantsering. De katafrakt zelf, de man te paard over de steppen, het vlees onder de schubben, de wil aan de teugels, het zweet in het leer, is niet zozeer de harde kern van al deze associaties. Hij verdwijnt erin, hij waaiert uit, verstuift, metaforiseert. Zelfs zijn verdwijning gaat in associaties ten onder.

De lastigste van alle associaties ben ik zelf. Met elke regel die ik verder over de katafrakt schrijf gaat de katafrakt meer over mij. Verzet is nutteloos. Verzet maakt het alleen maar erger.

Lang kon ik me verlustigen in de manier waarop fata morgana's van metaforen zich door mijn teksten heen weerkaatsten. De reden waarom ik daar ten slotte toch achterdochtiger over werd is denk ik persoonlijk: het beviel me niet dat die metaforen uiteindelijk iets over mij zeiden, iets waarover ik zelf weinig controle had. Op een gegeven moment merkte ik dat ik in gedichten geen ‘ik’ meer gebruikte. Daarvoor in de plaats kwamen beschrijvingen. Steeds vaker hadden die beschrijvingen geen metaforen meer nodig. ‘Als’ werd een synoniem voor ‘wanneer’ en verder niets.

Als het een strijd zou zijn, zou het een futiele strijd zijn. Het is eerder een neiging. Natuurlijk vallen er over het gebruik van het woordje ‘als’ geen principes op te stellen. Ik geloof niet in een vaste relatie tussen taal en iets dat we redelijkerwijze werkelijkheid zouden kunnen

[p. 785]

noemen. Taal is in diepste wezen metaforisch. De tekst is ongrijpbaar, hernieuwt zijn betekenis met elke lezing, met elke interpretatie, staat vanaf het begin bloot aan vertaling en bewerking op elk niveau. Ik probeer niet alleen de beschrijvingen zo concreet mogelijk te houden, ik ga ook na of ze kloppen, of in elk geval, kunnen kloppen. Niet om te zorgen dat wat ik beschrijf ook daadwerkelijk mogelijk is, maar dat het in elk geval een zekere vorm van logica heeft. De logica is elke keer anders, maar toch wordt de toepassing ervan steeds strakker.

Voor mezelf noem ik dit mijn zoektocht naar het onherleidbare.

Uiteindelijk zou ik natuurlijk kunnen besluiten om niet meer in tekst te werken, maar in de werkelijkheid, om niet meer dingen te beschrijven, maar daadwerkelijk te laten gebeuren. Ik zou de katafrakt over de steppen kunnen laten rijden. Maar evengoed kun je zeggen dat het enige onherleidbare aan wat ik schrijf de woorden zelf zijn, of misschien de klanken zelf, vóór ze betekenis krijgen. Zoals het woord ‘katafrakt’ voor een luisteraar die het nog nooit heeft gehoord, en die geen Grieks kent.

Persoonlijk schrijven na Freud is schrijven door middel van door anderen beheerde symbolen, die zonder dat de schrijver daar zelf invloed op heeft binnenstebuiten kunnen keren. Ik heb geen zin om mezelf kwijt te raken in het freudiaanse spiegelpaleis waarin ego's en alter ego's elkaar achternazitten, zich afsplitsen en elkaar opheffen.

Er moeten manieren zijn, of in elk geval mogelijk zijn, om persoonlijk te schrijven buiten de freudiaanse logica. Ik ken ze alleen nog niet. Misschien is het mogelijk de persoonlijkheid via omwegen te benaderen. Haar met omtrekkende bewegingen te definiëren.

Ooit dacht ik dat mijn lichaam het onherleidbare van mijn poëzie was, mijn lichaam dat de klank vormde en door de klank gevormd werd. Maar voor mij bestaat er buiten mijn waarneming van mijn lichaam geen lichaam. En mijn waarneming wordt op elk moment vervormd door mijn persoonlijkheid.

Of de tekst zich nu aan de binnenkant of de buitenkant van de persoonlijkheid beweegt, zijn betekenis wordt bepaald door zijn plaats ten opzichte van de persoonlijkheid. Je zou kunnen zeggen dat het enige onherleidbare aan wat ik schrijf mijn persoonlijkheid is.

De katafrakt is de geobjectiveerde strijder. Zijn door de omstandige wapenrusting gedicteerde bewegingen, die twee spleetjes waarachter men zijn ogen kon vermoeden, het gaf nauwelijks aanleiding zijn handelen te beschouwen als manifestaties van een persoonlijkheid. Bovendien opereerde hij natuurlijk zelden alleen, maar in tientallen

[p. 786]

of honderden, in gesloten formatie, onder discipline. (Omdat de katafrakt een rol heeft gespeeld in vele legers, van de Parthen tot de Franken, van het Nabije Oosten tot in Engeland, heeft hij ook niet het gezicht van een leider gekregen. De Macedonische falanx is van Alexander de Grote, de vechtolifant is van Hannibal, het Romeinse legioen is van Julius Caesar, maar de katafrakt blijft gewoon de katafrakt. De Parthenkoningen aan wie de katafrakt zijn grootste roem dankt hebben nooit veel individuele roem vergaard. Mitradates vi is beroemd geworden omdat hij, bang voor verraad, zijn lichaam hardde tegen verschillende soorten vergif, wat later zijn zelfmoord bemoeilijkte. Verder hebben de namen van de koningen weinig indruk gemaakt op de wereldgeschiedenis. Te moeilijk, te veel medeklinkers.)

Ik schrijf gedichten in keurslijf. De regels moeten allemaal evenveel lettergrepen bevatten; moeten een bepaald aantal versvoeten bevatten; moeten allemaal beginnen met dezelfde letter, of daarop eindigen. Elk gedicht krijgt zijn eigen individuele vorm, en al die vormen zijn even rigide.

De vormen zijn meestal willekeurig gekozen. Soms kies ik een vorm omdat ik die nooit heb gebruikt, soms kies ik een vorm omdat ik wel eens gezegd heb dat ik die nooit zal gebruiken. Soms kies ik voor een traditie, zolang ik maar het idee heb dat ik daar zelf geen deel van uitmaak. Er zijn rare gedachtesprongen nodig, willekeur heeft moeite zich te vernieuwen. Ik gebruik een vorm meestal maar voor één enkel gedicht. Ik heb er weinig ervaring mee, ik heb slechts een vaag idee op welke manier die het gedicht zullen bepalen. Als hij niet werkt stel ik hem bij, net zo lang tot hij wel werkt. Meestal hoef ik niet lang te zoeken.

Ik gebruik de vorm om mijn gedichten te objectiveren. Hoe meer objectieve, in de woorden en zinnen zelf verankerde, eigenschappen ze hebben, hoe minder hun eigenschappen afhankelijk zijn van mij, hoe minder ze mijn persoonlijkheid nodig hebben. Hoe meer ze zichzelf zijn.

Voor mij is het alsof die gelijke aantallen lettergrepen, die letters op de juiste plaats, de gedichten een grond geven om buiten mij te bestaan. Ik pantser ze met objectiviteit.

Zijn de gedichten zwakker dan andere omdat ze niet zonder pantsering kunnen? Nee, ze zijn sterker omdat ze pantsering hebben.

De belangrijkste confrontatie van de katafrakt, in de slag bij Carrhae, heeft hetzelfde schimmige, haast efemere karakter als de katafrakt zelf. Het leger van Marcus Licinius Crassus (triumvir naast Caesar en

[p. 787]

Pompeius), zeven legioenen groot, met een Gallische cavalerie, trekt de Eufraat over en komt terecht op de zinderende, droge, kale steppe. Crassus gaat achter hoefsporen aan, op zoek naar de veldslag die hem roem en goud zal brengen. De aanwezigheid van de Parthen is op elk moment voelbaar, maar ongrijpbaar. Soms verschijnt aan de einder een luchtspiegeling van ruiters. Ze slaan hun mantels opzij en tonen hun met metalen schubben geharnaste lijven. Trommels klinken. Dan verdwijnen ze weer en moeten de Romeinen proberen te volgen, steeds vermoeider. Een regen van stalen pijlen daalt op hen neer, waarvan ze de herkomst niet kunnen zien. Als de Galliërs aanvallen worden ze door de katafrakten vermorzeld. De rest van het leger probeert zich terug te trekken onder de niet-aflatende pijlenregen. Crassus wordt gedood bij onderhandelingen. Volgens Cassius Dio gieten de Parthen hem een geobjectiveerde metafoor in zijn mond. Kokend goud.

Ik heb de katafrakt niet gekozen als metafoor. Ik zou niet weten voor wat. Komt de katafrakt in dit stuk voort uit een psychische cocktail waarin mijn eigen ervaringen zich mengen met een plaatje, een geschiedenisles? Of heb ik hem misschien willekeurig gekozen, uit het woordenboek geprikt, of iemand anders gevraagd voor mij te kiezen? Het maakt niet veel uit.

Dat ik over hem schrijf is belangrijker dan de reden waarom ik over hem schrijf. Want schrijven, persoonlijk of niet, is voor mijn persoon het belangrijkste, meest vormende wat ik doe. Voor mijzelf, en voor wat ik schrijf. Hoe ongrijpbaar hij ook lijkt, het beeld van de katafrakt zal doorwerken in andere beelden die ik gebruik, het woord, de klank, zal doorklinken in andere klanken. Met elke regel die ik aan de katafrakt wijd, gaat de katafrakt meer over mij.