De Gids. Jaargang 170

[p. 775]

Ulli d'Oliveira
Over eervolle beloningen

Schelto Patijn, wiens familie al generaties lang grossiert in versierselen behorend bij allerlei rangen en standen van de Nederlandse ridderorden, en die het dus weten kan, boog zich vertrouwelijk naar mij voorover en onderwees: ‘Er zijn drie don'ts met lintjes: je vraagt er niet om. Je weigert ze niet. En vooral: je draagt ze niet.’ Twee van deze drie verboden overtrad ik.

Zojuist was het zoele 30-aprilregentje van het jaar 2004 over een stuk of vijftig Amsterdammers door Job Cohen, de huidige burgemeester, uitgegoten in de wat vreemde locatie van de Mozes en Aäronkerk. Een zaal vol familie, vrienden en vereerders van de al voor negen uur 's ochtends opgetrommelde uitverkorenen was getuige geweest van het één voor één naar voren ontbieden van de te decoreren mensen. Bij iedere geëerde gaf de burgemeester een toelichting op diens doen en laten, uiterst beknopt, want de plechtigheid mocht natuurlijk niet de hele dag duren. Een minuut per persoon, dat moest het rantsoen maar zijn. Met het rennen naar het podium, het opspelden, de foto, de afgang, zou het ceremonieel toch al meer tijd nemen dan menigeen lief was. En dan was nog niet gerekend met de rolstoelers onder de ridders en officieren.

In een grote stad vormt zo'n collectieve uitreiking toch wel een domper op de feestvreugde. Massaliteit en individuele distinctie verdragen elkaar niet zo goed. Al die bijzondere mensen bij elkaar op een hoop geveegd, dat doet veel af aan de bijzonderheid van ieder van hen. Ik moest weer denken aan de reflectie van mijn eerste baas, de hoogleraar I. Kisch, die vanachter de gordijntjes van ons instituut in het oude Hoofdbureau van Politie op een grauwe novembermiddag twee sinterklazen over het bruggetje zag optrekken, en mij vroeg: ‘Jongetje (zijn aanspreektitel van de student-assistenten), weet jij de overeenkomst tussen Sinterklaas en een hoogleraar?’ Ik erkende natuurlijk mijn onwetendheid, waarop hij vervolgde: ‘Als je er meer dan een tegelijk ziet, geloof je niet meer in de echte.’ Zo is het ook met al die ridders en leden in de Orde van Oranje-Nassau en de ridders in de Orde

[p. 776]

van de Nederlandse Leeuw. Ze deden denken aan het ongeveer even grote aantal nieuwe Nederlanders dat wekelijks verplicht zijn opwachting maakt om ceremonieel de ereprijs van het Nederlanderschap in ontvangst te nemen van een bij toerbeurt fungerende stads-deelvoorzitter en daar blij mee moet zijn.

Als ik de foto's bekijk die van dit hoogtepunt in mijn leven zijn gemaakt heb ik de neiging om beschaamd weg te kruipen. Zelden heb ik zo onverholen verheerlijkt gekeken, opgekeken, naar die lange Job Cohen die mij de versierselen opspeldde. Was het het gebbetje dat hij daarbij maakte, of was ik echt puur verrukt met mijn lintje? Ik vrees het laatste.

Het is niet ongevaarlijk een gegeven leeuw in de muil te schouwen, maar de redengeving of beschrijving van de aan mij toegeschreven wapenfeiten leek wel een ander te betreffen. Er klopte weinig van, en dat was jammer. Bij de doorgifte en comprimering van de hopelijk juiste aangeleverde gegevens in de aanvraag waren de Chinese fluisteringen niet van de lucht geweest. Zo werd de indruk gewekt dat ik nog niet met emeritaat was, werd natuurlijk mijn naam verkeerd gespeld, werd mij in de schoenen geschoven bestuurslid van Fight Against Racism te zijn (wat ik best had gewild, maar ik was bestuurslid geweest van een aanpalende organisatie, het Landelijk Bureau Racismebestrijding), de titel van mijn bundel interviews Scheppen riep hij gaat van Au was verhaspeld, en dat ik voor de stichting Reinwater meegewerkt zou hebben aan ‘de totstandkoming van het Rijnverdrag’ was te veel eer: als voorzitter van die kleine stichting had ik alleen wat gelobbyd en van Rijnverdragen zijn er talloze, waarvan sommige van ver voor mijn geboorte. Nee, dan was ik aanzienlijk meer ingenomen met het bericht over mijn lintje in het Nederlands Juristenblad van 14 mei 2004, dat eigenlijk heel goed zal kunnen dienen als necrologie.

Ja, een van de meest bevredigende kanten van de beredeneerde uitreiking van een onderscheiding is de gewaarwording dat je de gelegenheid krijgt je eigen begrafenis bij te wonen. Lichtelijk prematuur wordt een rekening opgemaakt van je bestaan en zowaar een batig saldo uitgekeerd. Als je niet beter wist zou je onder de indruk raken van de aan jou toegeschreven heldendaden die, opgeteld, aanleiding geven tot het iudicium ‘bijzondere verdiensten van zeer exceptionele aard jegens de samenleving’, zoals de wettelijke formule voor de toekenning van de Leeuw luidt. Eigenlijk is het meer een gestamel waarbij bijzonderheid op uitzonderlijkheid gestapeld wordt en aangemetseld met een machteloos bijwoord als krachtterm. Duidelijk is dat de personen die aan de omschrijving voldoen even zeldzaam zijn als het he - raldische fabeldier waarmee ze begiftigd worden en dat in de zompige

[p. 777]

werkelijkheid van de Lage Landen niet in het wild wordt waargenomen. Zou het niet een aardig idee zijn om de gedecoreerden een tijdje in een dierentuin tentoon te stellen met voorlichtende bordjes aan hun hokken zodat de samenleving rechtstreeks kennis kan nemen van de natuurlijke geschiedenis van de heroën uit haar midden? Zou dat niet een puike bijdrage zijn aan het Affentheater van onze preoccupatie met de identiteit van de Nederlandse natie?

De Leeuwenorde, die al in 1815 door Willem i werd ingesteld, en de Orde van Oranje-Nassau, die onder regentes Emma in 1891 in de plaats kwam van de Orde van de Eikenkroon die wegviel wegens het doorsnijden van de personele unie met Luxemburg, vormen samen de Nederlandse civiele orden. De laatste was vooral voor buitenlandse diplomaten bestemd en, opmerkelijk genoeg, voor wat als de ‘lagere standen’ werd beschouwd. Het decoratiestelsel werd in 1994 op andere leest geschoeid, gestroomlijnd en enigszins gedemocratiseerd, zoals blijkt uit de na lang palaveren doorgevoerde Algemene maatregel van rijksbestuur van 10 mei 1995. Aanvankelijk leidde de democratisering tot een drastische afname van het aantal toekenningen, dat in 1996 zelfs onder de duizend zakte. De laatste vijf jaar beweegt het aantal decoraties zich even boven de drieduizend per jaar, waarvan een stuk of vijfentwintig in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

Had ik de onderscheiding moeten weigeren? Daar heb ik wel over nagedacht maar niet gepiekerd. Integendeel. Ik erken dat het hoogstaande devies felix meritis - gelukkig door verdiensten - niet voor mij is weggelegd. Onzeker over de waarde van mijn activiteiten ben ik maar al te gevoelig voor blijken van erkenning van die veronderstelde verdiensten door anderen. Zelfverzekerdheid en gevoel van eigenwaarde die voor het leven naar het motto onontbeerlijk zijn, hebben mij op veel levensterreinen ontbroken. Overontwikkelde distinctiedrift, gecombineerd met gebrek aan overtuiging over eigen kunnen vormt een akelig brouwsel van lichtgeraaktheid en zwaar loeien. De bronnen voor deze storende karaktertrekken zijn makkelijk aan te wijzen, en hebben te maken met het opgroeien als kind met grote ogen in de Amsterdamse Rivierenbuurt, het toneel van Jodenvervolging, razzia's en hongersnood en extreem koude winters. De toenmalige samenleving heeft mijn gevoel van eigenwaarde zwaar aangetast, en de huidige moet haar best doen mij daarvan wat terug te geven. Dat is ongeveer het krankzinnige idee.

Het gaat uit van het in dit ondermaanse verwerkelijkt zijn van flarden iustitia commutativa, vergeldende gerechtigheid. De tegenhanger van het strafrecht, het eren van verdienstelijkheid, voor zover dit zich

[p. 778]

al voltrekt, speelt zich vooral in het informele af: de naaste of wijdere omgeving deelt bemoedigende schouderklopjes uit. Dit is niet het maaiveld van het egalitarisme maar het berglandschap van het elitedenken.

Het decoratiestelsel, met zijn cols van de eerste, tweede, derde en vierde categorie, wordt vooral aangedreven door particulier initiatief. De informele schouderklopjes worden geobjectiveerd en geïnstitutionaliseerd. Of niet. Het hangt vrijwel volkomen van toevalligheden af, of iemand wordt voorgedragen voor een lintje, en of de voordracht succes heeft. Ik weet dat in mijn geval de redactie van het Nederlands Juristenblad het voortouw heeft genomen. Zwaargewichten die met voldoende overredingskracht en met mijn cv in de hand hebben weten te bewerkstelligen wat een eerdere groep vrienden ondanks hun inspanningen niet gelukt was. De Amsterdamse ambtenaar die namens de burgemeester belast was met het verwerken van de voorstellen was in eerste aanleg niet overtuigd, maar is in tweede aanleg, een paar jaar later, kennelijk gezwicht. In beide gevallen had ik wel laten merken dat ik initiatieven in deze richting buitengewoon op prijs zou stellen. Ik denk niet dat ik de enige ben die het doen van decoratievoorstellen ten eigen bate heeft bevorderd. Het lintje is daar zeker fletser van geworden. In die zin heeft Schelto Patijn onomstotelijk gelijk: wie erom vraagt krijgt iets dat minder waard is.

Had ik het moeten weigeren omdat ik lid ben van het republikeins genootschap en het een koninklijke onderscheiding betreft? Dat is me vaak en heftig voor de voeten geworpen. Ik meen van niet. Wel is de Orde van de Nederlandse Leeuw door een toen nog Souverein Vorst ingesteld, maar intussen gaat het allang om een gewoon kb, een door de betrokken minister gecontrasigneerd koninklijk besluit. Dat betekent dat het een gewoon regeringsbesluit betreft waarvoor de minister politiek verantwoordelijk is. De majesteit komt aan de hele procedure niet te pas, en als zij zou weigeren te tekenen zou er een constitutioneel conflict rijzen. Als republikeinen zouden weigeren zich te gedragen naar door de koning ondertekende wetten, algemene maatregelen van bestuur en koninklijke besluiten, zouden zij zich buiten de rechtsorde plaatsen. Hoewel anarchistisch ingesteld, ga ik niet zo ver. De uitreiking gebeurt ook niet door of namens de koningin, maar door of namens de betrokken minister, commissaris van de koningin of burgemeester. Wat in de wandeling een koninklijke onderscheiding heet, is in feite een bij ministersbesluit verleende decoratie.

Dragen doe ik het lintje graag, te pas en te onpas, op verkeerde jasjes boven foute spijkerbroeken, maar zonder mij wegens het ten on-

[p. 779]

rechte dragen strafbaar te maken aan het delict van art. 196 Wetboek van Strafrecht: ongepast is niet hetzelfde als ten onrechte. Het is een vaag en zacht incestueus genoegen, want in de regel gaat het daarbij om het jaloers loensen naar elkaars lintjes door lintjesdragers onder elkaar: zij kennen de rangen en klassen, terwijl de anderen wel noteren dat er een minuscuul staaltje stof bij het knoopsgat hangt, maar daar volledig ten onrechte verder weinig gedachten aan spenderen. Het liefst was ik, zoals in België, met de titel Ridder getooid door de rest van mijn leven gereden, wel wetend dat ik dan als ezel met schamele verdiensten op de ezel van mijn ijdelheid zou zijn gezeten. Ook hier heb ik de wijze raad van Patijn in de wind geslagen. Mijn schlemielige distinctiedrift gaat door roeien en ruiten.