De Gids. Jaargang 170

[p. 769]

Jacq Vogelaar
Over oefenen

Huiswerk. Net als huiswerk is oefenen een woord dat ik al m'n halve leven graag in de mond neem; juist omdat het een heel andere betekenis heeft aangenomen dan hetzelfde woord vroeger voor me had. Het is als met eten: het wordt iets heel anders wanneer je zelf gaat koken en niet meer hoeft te eten wat wordt opgeschept.

Vrije en verplichte figuren. Verplichte oefeningen horen tot de wereld van les, studie, onderricht, africhten, drillen. Oefenen is in die zin gericht op een doel; én is zelf ook al doen; geen oefening die niet al op een of andere manier de volleerde vorm anticipeert. Gymnastiekoefeningen verwijzen uiteindelijk naar de sprong op ongelijke leggers, het veredelde vogelnestje aan de ringen, de dubbele salto of zelfs de dodensprong, of naar het magische gezonde lichaam.

Nog steeds houden zelfs geletterden vol dat je door het moeizaam ontleden van Griekse en Latijnse fragmenten gevoel voor taal en inzicht in teksten verwerft. Ik heb alle grammaticale oefeningen omzeild door in de vijfde klas Homeros gewoon te gaan lezen, van voren naar achter, voor z'n mallemoerskont, zonder woordenboek. Een oefening alleen voor mezelf, meer een proef zoals het tellen tot één miljoen om te weten hoeveel dat was.

Verdoen. Duizend etudes hebben mij niet piano leren spelen. Ik denk zelfs dat meer dan de helft van alles waarvoor ik ooit geoefend heb domweg tijdverspilling is geweest. Het air waarmee verondersteld werd dat het goed voor je was: het rijtjes woorden leren, bidden, biechten, zanglessen, koorrepetities, de dagelijkse rondjes hardlopen enzovoort.

De verkwisting onder het motto: de tijd zal het leren, al doende leert men, oefening baart kunst. Wat het doel ook is, de gedachte die aan het oefenen ten grondslag ligt is kennelijk dat een vaardigheid door eindeloze herhaling vanzelfsprekend wordt, een tweede natuur;

[p. 770]

dat kwantiteit automatisch in kwaliteit omslaat. Meestal wordt het routine, waarbij je niet meer hoeft na te denken - een voordeel soms, vaak eerder een nadeel.

Geduld oefenen, ik heb altijd gedacht dat het oefenen betekende, dus dat geduld iets was wat je je kon aanleren als je toevallig iemand was die deze onzalige deugd ontbeerde. Kun je de kat uit de boom kijken leren? En omgekeerd, kun je ongeduld leren, zoals je je kunt oefenen in onvrede? Onvrede als tegendeel van ontevredenheid, onvrede: het niet genoegen nemen met de dingen zoals ze zijn, zoals ze nu eenmaal zijn, aldus velen.

À vue. Ik zit achter de piano. Iemand kijkt om de deur en vraagt wat ik doe. Ik zeg: ik oefen. Maar ik zit niet piano te spelen, lees de noten niet die voor me staan, ben niet van plan ooit nog te studeren en een stuk uit mijn hoofd te leren. De oefening bestaat uit het achter de piano zitten zonder te spelen zodat het er als iemand onverwacht binnenkomt uitziet alsof ik bezig ben met oefenen. Ook in zo'n geval moet je heel goed zijn om een stuk te spelen zonder eerst te oefenen.

Oefenmeester. De meeste oefenmeesters waren zelfbenoemde programmeurs. Wat er al niet voor nodig is om de oefenstof goed te doseren. Hoe word je je eigen meester? Hoe ontwikkel je een programma dat niet op eindeloze herhaling van hetzelfde maar op variatie is gebaseerd?

De oefenmeester dient eerst te weten waar het uiteindelijk om gaat, wil hij de oefenstof goed samenstellen. Het gaat om de dosering van repeteren en variëren.

Het moment. Oefenen is beoefenen op elementaire schaal, als het ware de nulgraad ervan. Een denkoefening is zelf een vorm van denken. Maar wat is het doel ervan? Gedachten? Of denken: logischer denken, sneller denken, misschien ook wel onlogischer denken. Kun je gedachtesprongen oefenen? Kun je wegdenken leren? Kun je afleren oefenen? Doe het. Maar hoe weet je dat je het goed doet en wanneer wordt het (word je) beter? Als je dagelijks biljart (of schaakt) kun je het na een halfjaar redelijk. Vervolgens duurt het jaren voordat je echt vooruitgaat, alsof je stilstaat of slechter wordt. Als je geluk hebt - een ander zal zeggen: als je desondanks doorgaat - gebeurt er opeens iets, en je zou zo graag weten wat, en hoe, en vooral: wanneer...

Dus toch. Maanden, jaren ben je geconcentreerd bezig aan een groot werk, zonder te weten waar het zal stranden; de weerstand is

[p. 771]

groot, neemt toe, en opeens - na een kritiek punt - kun je opeens alles. Tot dan was het watertrappelen, vanaf dat magisch moment zwem je met brede slagen vooruit en weet je van geen ophouden - zolang het duurt. Op driekwart van een groot boek (tot dan vermijd ik aan een boek te denken en ben ik bezig met wat je oefeningen zou kunnen noemen, elke dag opnieuw: aantekeningen maken, schetsen, voorstudies) lijkt het even alsof ik alles kan. Dat kan kort of lang duren, pas daarna wordt het een boek, beginnen de beperkingen, wordt klad tekst. Wat is dan oefening geweest?

Gemiste kans. Het magisch moment kan ook een kritisch punt blijken te zijn, als je het mist, als je doorgaat waar je op had moeten houden, waar mayonaise boter wordt, heeft Barthes eens gezegd..

Door wrijving ontstaat warmte. Ik ben een uitermate ongeduldig persoon, vrijwel op alle gebieden. Maar in mijn werk heb ik alle geduld van de wereld. Het kost me weinig moeite tientallen keren of meer een geschreven tekst door te nemen en te hernemen. Herschrijven is variëren; iets is alleen af door het uit handen te geven. Als je jarenlang met een groter project bezig bent - het woord is hier nu eens op z'n plaats - bestaat het voornaamste werk niet uit alsmaar verderschrijven - dat is klad: het uit grondstoffen fabriceren van materiaal - maar uit variëren en nog eens variëren, herformuleren en herschikken. Een vergissing is te denken dat een roman uit zinnen bestaat; een roman is een constructie, en ik moet de eerste zinnige studie nog lezen over bepaalde technische problemen die zich voordoen bij een werk van boven de honderdvijftig of driehonderd pagina's. Ook een essay bestaat maar ten dele uit zinnen. Constructie is iets heel anders. Als je bijvoorbeeld vier jaar aan een boek werkt, ben je maar voor een klein deel met een boek bezig en voor het grootste deel bestaat het werk uit oefeningen. Zo noem ik het althans, zo heet het natuurlijk niet.

Oefenen is doen, per definitie - maar wat te denken van de zwemmer die een hele wedstrijd in zijn hoofd zwemt en daarna even moe is als na een echte wedstrijd? Zo'n zwemmer vertelde eens dat in gedachte trainen fysiek even effectief was als een reële oefenwedstrijd. Er zijn mensen die in hun hoofd schrijven, niet alleen in klad maar de tekst ook herschrijven en verbeteren. Ik kan mij daar niets bij voorstellen. Het is het verschil tussen degenen die willen schrijven en degenen die geschreven willen hebben.

[p. 772]

Verkenningen. Oefenen kan dus ook ontdekken zijn, en bewust toegepast: verkennen; oefenen is proberen, kijken of en hoe het werkt. Ik probeer mijn pen. In die zin gebruikte ik het woord Oefeningen als ondertitel voor een bundel kort proza: Verdwijningen. Duidde het woord een genre aan? Was het een gebruiksaanwijzing of leeswijzer? Een lezer kon het verbinden met de boventitel: oefeningen in verdwijnen - ook daar was het mij om te doen. Maar hoe verdwijn je al schrijvend?

Als het een soort genreaanduiding was dan deze: dit is geen gesloten boek, geen afgeronde tekst; het zijn etudes, verbale vingeroefeningen. Op z'n minst gaf ik met het woord te kennen dat ik iets wilde dat ik nog niet beheerste. Het was een gebaar: wat ik ook kan - inderdaad: al doende leer je, meestal ongemerkt - dat wil ik niet zus maar zo; voor eigen rekening.

Oefenen om af te leren, het is zo gemakkelijk gezegd: hoe kom je aan het onderscheid van wat je wilt en niet wilt? Gericht iets willen sluit veel uit, goed voorbereid zijn ook. Een rechter die het geval op papier zó goed bestudeerd heeft dat hij in zijn oordeel in de rechtszaal door niets meer verrast kan worden. Je kunt zo goed voorbereid zijn dat je blind het veld in gaat - overconcentratie heet dat soms. De jager die gericht is op één prooi ziet geen andere meer. Kortzichtigheid kan heel nuttig zijn, ook een hindernis.

Invuloefeningen. Oefenen in het afleren kan inhouden dat je automatismen doorbreekt; en dat kan zelf weer een automatisme worden, zoals kritische zin kan uitlopen op een kritische reflex.

Vermoedelijk bestaan oefeningen - vooral als ze geen oefening heten maar praktijk - uit invuloefeningen. Wat is vaardigheid anders? Niets ergers dan wanneer iemand meent aan een half woord genoeg te hebben.

Tegen het teveel. Je kunt nee-zeggen oefenen, maar dan moet je wel weten waartegen je nee wilt zeggen. Dat is moeilijker dan een doel of een ideaal nastreven, bezig zijn met wensen te vervullen. Je kunt je beperken tot het nee zeggen tegen alles wat je niet uit eigen beweging zou willen doen. Is dat onthechting? Dat is een woord dat ik nooit goed begrepen heb. Je keuze maken uit het vele, het te vele. Ook dat is abstract, maar dagelijkse werkelijkheid: van alles is er te veel, van wat je wilt te weinig.

Mijn nee heeft alleen zin als het precies zegt wat ik op een gegeven moment niet wil.

[p. 773]

Vingeroefeningen. Verdwijningen noemde ik oefeningen, en ik bedoelde onder meer vingeroefeningen, bedoeld om in vorm te blijven. Dat is één betekenis, naast die van instuderen, repeteren. Oefeningen zijn ook studies in de zin van schetsen, voorstudies - mooi woord.

Dagboekoefeningen. Het woord oefeningen heb ik ook eens gebruikt voor een serie dagboekoefeningen. Daarmee bedoelde ik niet dat het oefeningen waren in het schrijven van dagboekaantekeningen; het was ook geen demonstratie van een genre, dat ik overigens al tientallen jaren in stilte beoefende; de oefening sloeg op het dagboek voor publiek - het was een proef. En al meteen wist ik dat de proef geslaagd was: het kon niet. Zoals ik al vele jaren een dagboek hield - inderdaad houd je het zoals je een huisdier houdt - was dat niet voor andere ogen bedoeld, hooguit voor die van mijzelf: ook een ander als ik de aantekeningen geruime tijd later las. Nooit schrijft iemand binnen vier muren, er is altijd een vierde wand, al ben je de enige en dan nog potentiële lezer: je schrijft voor publiek.

In het voor publicatie bedoelde dagboek werd alles uitgespaard wat personen in mijn omgeving betrof, en een van die personen was ikzelf. Het werden dus aantekeningen. En notities zijn oefeningen, in meer opzichten: vinger-, gedachte-, geheugen-, lees- en schrijfoefeningen; studies, probeersels, schetsen en zo meer.

Exercitiën. Notities kunnen ook onder de noemer ‘geestelijke oefeningen’ gerangschikt worden - en zo bezien zou dat een uitweiding over exercitiën waard zijn, waarbij ook de combinatie vrije en verplichte figuren een rol speelt al naar gelang de richting waarin de oefenende geest zich beweegt.

Hoe nuttig ook, zijn oefeningen - juist geestelijke oefeningen - vermoedelijk ook altijd schijnbewegingen. Wat houd ik van dat woord; het zal wel weer idiosyncratisch zijn. Het is dan ook met gemengde gevoelens dat ik zie dat notities maken, vooral in serie, een bezigheid op zichzelf of voor jezelf wordt. Oefenen in bijna niets, nog mooier: oefenen om iets ongedaan te maken, afleren, wissen.

Proefnemingen. Tegen beter weten in heb ik steeds gedacht dat geduld of wraak oefenen ook iets van proeven doen had - of de oefening als beproeving. Het woord zelf zit me dwars in de waardering die ik ervoor heb, dat het tegelijk oefenen en uitoefenen is, leren én beheersen, beginnen én uitvoeren. In het woord wrikt iets, de combinatie van het nog-niet en niet-meer. De frictie is ook het abstraherende effect van het woord omdat het bestaat bij gratie van de reflectie, maar alleen zin

[p. 774]

heeft met het oog op bepaalde situaties, waardoor het idiosyncratische gehalte alleen maar verhoogd wordt. Het zij zo.

Proeve van uitstel. Voor iemand die iets redelijk tot goed kan is het woord oefenen een acte van bescheidenheid, zo lijkt het; ik zie het eerder als zelfbehoud, als afweerhouding, als schijnbeweging, niet alleen een middel om in vorm te blijven maar ook een vorm van verzet tegen fixatie: uitstel.