De Gids. Jaargang 170

[p. 739]

David Bos
Over gebeden

‘Mijn hospes heeft vier kinders, en acht dood;’ schreef Jacobus Bellamy in 1783; ‘de twee kleinste bidden over tafel, doch een professor in 't Arabisch is gemakkelijker te verstaan dan deze kinders. Eer ik nog een studententafel had, heb ik hier gegeten, en met aandacht naar het gebed geluisterd; doch ik heb er, op mijn eer, niet meer van verstaan dan “Heere, God, Hemelsche Vader, pief - poef - paf - ek - s” (dit alles is onverstaanbaar) - “amen.”’

Bij mij thuis werd er aan tafel stil gebeden, maar bij mijn beste vriendje ging het zo'n beetje als Bellamy beschrijft. Vader deed een prevelementje, en daarna gaf hij elk van de kinderen een beurt: ‘Frank?’ - ‘Onzevaderdiejindehemelenzijt... [enz.] ...tottineeuwigheidamen.’ - ‘Rob?’ - idem - ‘Niek?’ - dito. Ik vond dat vreemd, maar begreep het wel: zij waren gereformeerd in plaats van gewoon hervormd. Dat verklaarde ook waarom je bij hen thuis je schoenen uit moest trekken.

Sinds de jaren zestig is er veel lelijks gezegd over de toen al wat vervloden cultuur van het Nederlandse protestantisme. Die afrekening is nu zowat gedaan, en wrok maakt plaats voor nostalgie. Steile calvinisten zijn de kwaadsten niet, heet het nu, en hoewel ze nog niet definitief onschadelijk zijn gemaakt, genieten ze meer sympathie dan het slag godgelovigen waarmee de natie zich nu geconfronteerd ziet. Zwarte kousen verbleken bij boerka's en een harmonium steekt gunstig af bij een schotelantenne. Waardering oogst nu vooral de reformatorische leescultuur. Letterkundigen van naam werpen zich op als hoeders van de Statenvertaling, en de een na de ander verklaart zich schatplichtig aan W.G. van de Hulst.

Kinderboeken waren geen uitvinding van protestanten, maar in de late negentiende en vroege twintigste eeuw schijnen vooral zij er werk van te hebben gemaakt. Logisch, zeggen deskundigen, want protestanten wilden kinderen aanzetten tot bijbellezen. Maar als ik die kinderboeken zo eens bekijk, valt mij iets anders op: weinig Bijbel, maar adembenemend veel bidden.

[p. 740]

Dat geldt zeker voor Van de Hulst. In zijn debuut, Van een klein meisje en een groote klok (1909), vertelt hij hoe het dochtertje van de koster bij nacht en ontij de kerktoren beklimt, om een gebedje ten hemel te zenden. Die expeditie blijkt een droom, maar dat hindert niet: ‘De Here Jezus heeft het wel gehoord, al is Hij heel ver in de hoge hemel. Hij hoort alle kindertjes, die tot Hem bidden en het heusch ménen.’

Die gedachte zou Van de Hulst uitentreuren herhalen, bijvoorbeeld in Het kerstfeest van twee domme kindertjes: ‘...als je weer in je warme bedje ligt, moet je bidden;... heel stil, heel alleen. De Here Jezus zal het horen. Jullie gingt Hem zoeken, hier, in het donkere bos. En je kon Hem niet vinden... Maar als je bidt, zal Hij heel dicht bij je zijn.’ Dit boekje is er een in de reeks ‘Voor onze kleinen’, die beschouwd wordt als het hart van Van de Hulsts oeuvre (http://wgvandehulst.com). De 21 deeltjes verschenen in de loop van bijna veertig jaar (1920-1958), maar in een vaste vorm: telkens een avontuur van ongeveer 48 pagina's, geïllustreerd, om voor te lezen of (voor de iets gro-te-re kin-deren) zelf te lezen. De titels, zo heeft Michaël Zeeman opgemerkt, prikkelen de verbeelding: Het plekje dat niemand wist, bijvoorbeeld, Het zwarte poesje en De bengels in het bos. Vandaar misschien dat ze zoveel aftrek vonden; vooral bij zondagsscholen, die ze verstrekten als kerstcadeau.

Gebeden wordt er in vrijwel al deze boekjes; zelfs in het eerste en het laatste (Fik en Kleine zwerver), waarin de ik-figuur een hond is. De uitzonderingen zijn Van den boozen koster! en Het plekje. Die twee hebben nog iets gemeen: in beide is een hoofdrol weggelegd voor het zoontje of dochtertje van een predikant. Hoeven domineeskinderen niet te bidden? Wis en waarachtig wel, zo vertelt de moeder van nog een pastorietelg: ‘'t Is heel moeilijk wat ik vertellen ga... Je zult groot worden, Annelies, een mens. Je zult verkeerde dingen doen, zonden voor God; je zult geen raad weten, net als vanmiddag toen je zo vuil was en bang. Maar dan, mijn kind, wacht de Here God op je....’ Ook domineeskinderen moeten dus leren bidden - niet van hun vader, terwijl die ervoor heeft doorgeleerd, maar van moeder. Dat laatste is vaste prik bij Van de Hulst: als kinderen met een volwassene bidden, of daarover praten, dan is het met moeder, grootmoeder of een oud mensje. Gebedsopvoeding is kennelijk vrouwenwerk.

Hoe vaak Van de Hulst het over bidden heeft, blijkt als je zoekt naar andere vormen van religiositeit. Niet één keer beschrijft hij dat de personages naar de kerk, of zelfs maar naar de zondagsschool gaan, en afgezien van de dominees (die het beroepshalve doen) leest niemand in de Bijbel. Sterker nog: hoewel al deze verhaaltjes spelen in een christe-

[p. 741]

lijk milieu, wordt er niet één keer gebeden aan tafel, of aan het begin of einde van een schooldag. Met zulk ceremonieel had Van de Hulst blijkbaar niet veel op.

Bidden doen de kinderen in deze verhaaltjes haast altijd in hun slaapkamer, geknield voor (of in) hun bedje. Zo zal het ook in werkelijkheid vaak zijn gegaan: jonge kinderen werden door hun moeders ingestopt, kregen dan een verhaaltje voorgelezen en zeiden een gebedje op. Maar daarmee zijn ze er niet, benadrukt Van de Hulst: ze moeten leren zelf te bidden, op persoonlijke titel, met eigen woorden. Sommige boekjes schetsen die ontwikkeling in een notendop. De grootmoeder van de bengels, bijvoorbeeld, bidt eerst met en voor hen - maar aan het einde van het verhaal doen ze dat alleen. Daarbij komt het niet meer aan op uiterlijke vormen, zo leert Het zwarte poesje: ‘Geertje en Gijs bidden op hun knieën voor het bed. Dan duiken ze er gauw in, maar [...] diep onder de dekens bidden ze stil voor hun zieke zusje.’ Dat is je ware, suggereert de schrijver, want hij vervolgt: ‘God in de hemel hoort het stille bidden wel.’

Hoe die ontwikkeling naar zelfstandig bidden in z'n werk kon gaan, beschreef Van de Hulst in Rozemarijntje en rooie Pier (1941), het derde deel van een serie voor iets oudere meisjes. De hoofdpersoon is acht, en kan al lezen. Moeder zingt daarom geen slaapliedjes meer, en evenmin vertelt ze nog verhaaltjes voor het slapengaan, ‘...maar het andere, het bidden, dàt was bewaard gebleven; dat moest bewaard blijven het hele leven lang.’ Als Rozemarijntje eens bij moeder in bed ligt, neemt die haar handjes in de hare: ‘Nu baden zij beiden zacht, ieder het eigen gebed. Z? leerde Rozemarijntje ook stil bidden; - echt bidden.’

Nog veel gedetailleerdere beschrijvingen van die leerschool gaf Van de Hulst in twee jongensboeken, voor alweer iets oudere lezertjes: Jaap Holm en z'n vrinden (1910) en Niek van den bovenmeester (1912). In beide boeken vertelt hij een spannend verhaal, dat stijf staat van tegenspoed, gevaren en gemene streken: het gaat er hard aan toe. Maar naast al die verwikkelingen beschrijft hij de innerlijke ontwikkeling van de hoofdpersoon - af te lezen aan diens gebedsleven. Daarover gaat het hier verbluffend vaak: achttien keer in Niek en twintig keer in Jaap Holm, binnen krap tweehonderd bladzijden. Enkele van die gebedsscènes stellen weinig voor maar andere zijn lange, indringende beschrijvingen. Zowel Niek als Jaap worstelt namelijk met een levensgroot probleem: ‘Hij kon niet bidden.’ Die larmoyante zin keert telkens terug. De hoofdpersoon voelt biddwang of biddrang maar het gaat niet echt - omdat hij zich schuldig voelt, bang is voor God, vervuld is van wrok of ambitie, of omdat hij denkt dat de Almachtige hem toch niet hoort.

[p. 742]

Uiteindelijk lukt het natuurlijk toch, en volgt een happy end: ‘Jaap knielde die avond weer voor zijn bed [...] Zo knielde hij thans elke avond weer; maar het oude gebed van vroeger zei hij niet meer op. Hij wist nu zelf wel woorden te vinden...’ Dit slot van Jaap Holm lijkt sprekend op dat van het andere boek: ‘Niek heeft die avond gebeden. Dat doet hij nu elke avond weer. [...] Niek bidt niet meer dat oude gebed [...] Nee, hij vertelt de Heer alles, wat hij denkt in zijn hart.’ Dat was dus het doel: dat kinderen zich ontwikkelden tot zelfstandige gelovigen die ‘echt’ konden bidden - in welgemeende, ongepolijste, desnoods onsamenhangende en onwelluidende taal. Die leerschool moest ieder kind zelf doorlopen - maar lezen hielp allicht.

Het is moeilijk voor te stellen dat kinderen deze gebedsspiegels met plezier hebben gelezen, maar Niek werd veertig keer gedrukt en Jaap Holm 29 keer - een kwart miljoen exemplaren. Zou dat ondanks al dat bidden zijn geweest? Ten dele dankzij, denk ik. Hoe benauwd Van de Hulsts levensbeschouwing tegenwoordig ook overkomt, ze had oog voor het innerlijk van kinderen en spoorde hen ertoe aan, woorden te zoeken voor wat er in hen omging.

Een zestiende-eeuwse essayist (zijn naam is me ontschoten) schreef dat gelovigen er verstandig aan deden om bij het bidden geen eigen bewoordingen te gebruiken, maar enkel het Onze Vader. Als ze daar niet mee uitkwamen, konden ze het met een gerust hart overlaten aan de geestelijkheid. Die opvatting heeft niet de overhand gekregen in ons werelddeel, en dat is een zegen.

Amen.