De Gids. Jaargang 170

[p. 735]

Michaël Zeeman
Over geuren

Je hebt geuren, aangename en weerzinwekkende en in allerlei gradaties, en je hebt luchtjes. Met die laatste is iets eigenaardigs aan de hand: terwijl ‘lucht’ in beginsel reukloos is en er hooguit een geur aan wordt toegeschreven onder verwijzing naar iets wat niets met welriekendheid of met die lucht van doen heeft, is ‘een luchtje’ altijd onplezierig.

Dat geeft te denken: de op zo neutraal mogelijke toon uitgesproken vraag ‘Nieuw luchtje op, schat?’ betekent ontegenzeggelijk: ‘Zal ik volgende week even met je mee naar de drogisterij gaan om een dragelijke aftershave voor je uit te zoeken?’ Veel zakenmannen brengen van een buitenlandse reis traditiegetrouw een flesje parfum mee voor hun vrouw of vriendin. Zij en hun vrouwen noemen dat doorgaans ‘een luchtje’. Ook dat heb ik van kindsbeen af een vreemde gewoonte gevonden; 't is immers een naar correctie neigend commentaar. ‘Jij stinkt,’ zegt het geschenk, ‘doe voortaan in godsnaam dit parfum op.’ Hetzelfde geldt voor meegebrachte zeepjes. Dat geen vrouw ooit het flesje woedend teruggeeft of dat zeepje in het gezicht van de schenker smijt, zegt iets over de onzekerheid die vrouwen jegens hun eigen lichaamsgeuren en hun parfumkeuze aan de dag leggen. Het is voor mannen zaak daar gebruik van te maken.

De overspelige loopt veelal tegen de lamp door de vreemde geur die in zijn kleren, zijn beddengoed of zijn schaamhaar is blijven hangen. Ik ken een vrouw die, toen haar man op een avond laat thuiskwam, aan zijn snor rook dat hij een ander had: er zat een luchtje aan, een onverwisselbaar en onontkenbaar luchtje. ‘Hij rook naar andere kut,’ vertelde mij zij een halfjaar later, nog altijd opgewonden over het geval.

Geen smaak of geluid onderhoudt zulke directe betrekkingen met de lust als de geur. Wij mannen beweren op recepties en bij druipende buffetten weliswaar tot vervelens toe dat een oester, o la la!, naar een mossel smaakt, maar bij een blinde smaaktest zouden wij geloof ik geen vergissingen begaan: een vrouw is een vrouw, een oester een oes-

[p. 736]

ter. De smaken lijken weliswaar op elkaar - en dat is biochemisch goed verklaarbaar -, maar zij zijn toch gemakkelijk uit elkaar te houden. (Misschien is het trouwens veeleer de overeenkomst in de aanraking met de tong die de verwantschap suggereert; die is wel vrij groot, hoewel er, zowel onder vrouwen als onder oesters, opmerkelijke uitzonderingen bestaan.)

De laatste keer dat ik op een hotelkamer allengs eenzamer werd van de geluiden die er in de kamer naast de mijne werden voortgebracht en ik, uit een mengeling van relzucht, jaloezie en voyeurisme, besloot in te grijpen, betrapte ik een al even eenzame puber die met zijn iPod op het bed zat mee te wippen en mee te jengelen met zijn muziek. Gegeneerd droop ik af. Wel heb ik ooit in een hotel in Antwerpen, al even allenig, meegemaakt hoe een licht beschonken stel na middernacht in de kamer naast de mijne besloot tot een vrijpartij en die vrijpartij een estafette van navolging veroorzaakte. De wanden tussen de kamers waren dun, toen kamer zeven eenmaal aan de slag was gegaan ontwaakte er iemand in kamer acht. Die dacht kennelijk, ‘goed idee, ga ik ook doen’, wekte zijn of haar partner en toog aan de slag, waarna kamer negen volgde, kamer tien, kamer elf. Een canon van wellust trok over onze verdieping.

Maar de geur staat in het algemeen dichter bij ons geslachtsleven dan de smaak of het geluid. Je zou kunnen zeggen dat de geur tegelijkertijd primitiever en directer is. Ook daar manifesteert zich het verschil tussen ‘een geur’ en ‘een luchtje’: een vrouw die men beminnen wil en die op haar beurt er wel zin in heeft ook door jou bemind te worden, verspreidt een onmiskenbaar zowel uitnodigende als prikkelende geur. Ik neem aan dat het omgekeerde ook het geval is, maar tot mijn verdriet heb ik dat nimmer operationeel kunnen maken. (Het tekent daarenboven de preutsheid van de parfumindustrie dat tot nog toe niemand werk heeft gemaakt van dit robuuste en inspirerende gegeven.) Maar een verliefd jong stel in een hotellift, dat zich zojuist even op zijn kamer heeft teruggetrokken, verspreidt, alle wasmiddelen en parfums ten spijt, een luchtje: de hele lift weet meteen hoe laat het is. Zo opwindend als het eerste is, zo afstotend is het tweede. Viezeriken zijn het.

In het geslachtsleven zijn geuren doorslaggevend. Je kunt iemand kennen die je aanbidt, die je mooi vindt en aantrekkelijk, slim en geestig, gevat en lachgraag, belezen en toch niet gelijkhebberig, muzikaal en gevoelig voor poëzie, eetlustig en toch niet dik, goed gekleed maar niet truttig, maar met wie je toch niet kunt vrijen omdat zij vreemd ruikt. Als het niet zo onbeleefd klonk zou je moeten toegeven dat ze stinkt. Twintig jaar geleden heb ik enige tijd heimelijk een vrouw het

[p. 737]

hof gemaakt die op die kwetsbare plek afwisselend naar vis rook (juist voor het hoogtepunt van onze samenkomsten) en naar rotte eieren (direct na afloop) - en niet zo'n beetje ook.

Ook dat was biochemisch goed verklaarbaar: de vaginawand en de penis reageren op elkaar in een eenvoudige zuur-base-reactie; die reactie treedt ook elders in de natuur dikwijls op. De ellende was, dat haar vagina en mijn penis blijkbaar wel heel onbesuisd aan het reageren waren geslagen. Na een paar maanden ben ik gedichten voor haar gaan schrijven en veranderde ik onze afspraken met ijzeren hand in beraadslagingen over de voordelen van stafrijm en vol eindrijm. 't Was winter en ik bleef mijn huis luchten. De vrouwen in mijn leven hadden noch qua uiterlijk, noch waar het om hun persoonlijkheid gaat, erg veel met elkaar gemeen, maar ik denk dat zij bij nader onderzoek ongeveer dezelfde geur zouden blijken te verspreiden.

De vreemdste geur is die van de dood. Daarbij is het verschil in stank tussen dode vis en dood vlees doorslaggevend; dode insecten ruik je volgens mij niet. Dode vis bevindt zich in de categorie van de wellust - nu ja, tot op zekere hoogte -, dood vlees in die van het afgrijzen. Dat verklaart waarom er culinair ook veel meer en veel krachtiger vleessauzen bestaan dan vissauzen. Vislucht prikkelt, vleeslucht verdrijft. De geur van dood vlees, ook als dat nog niet rot, is in beginsel huiveringwekkend, kil. Het stemt bedremmeld: memento mori denkt men bij de slager, niet bij de visboer.

Toen ik een paar jaar geleden mijn dode broertje moest identificeren - zijn stoffelijk overschot had enkele dagen in de volle zon gelegen - maakte zich al op voorhand een mij tot dan toe onbekende paniek meester van de assistent van de patholoog-anatoom. Hij begon mij uitdrukkelijk te waarschuwen voor de geur die ik zou aantreffen; ‘een typische, vreemde geur’ noemde hij die. Mijn broertje had, bij leven, geleden aan smetvrees, wat de zaak er enigszins navrant op maakte. Hoewel ik een zakdoek voor mijn neus hield toen ik de koelcel van het mortuarium betrad waarin men zijn resten had uitgestald, overviel mij, naast de bittere koude, inderdaad direct een weeë, vrij walgelijke lucht. Het eigenaardige was dat die geur meteen en zonder dat ik daar een aanleiding voor zag op mijn zenuwen sloeg.

Ik zou durven verdedigen dat de geur van een lijk bij de levenden fysieke paniek veroorzaakt, rechtstreeks en zonder dat die levenden op zichzelf voor hun gezondheid vrezen.

Later, toen ik het huis bezocht waarin hij was doodgegaan, sloeg diezelfde lucht, zij het in tamelijk verdunde vorm, mij reeds in het trappenhuis in mijn gezicht. Andermaal was er die miserabele paniek, terwijl daar opnieuw geen reden voor was. Je moet een pak vacuüm

[p. 738]

verpakte gemalen koffie door het huis strooien om die lucht te verdrijven, weet ik sindsdien. Dit verklaart vermoedelijk waarom er na een begrafenis of crematie steevast veel koffie geschonken wordt. De aanwezigheid van lijklucht en de paniek die erdoor wordt opgewekt verklaart bovendien waarom in zuidelijke landen doodskisten doorgaans worden bedolven onder absurde hoeveelheden bloemen. Lelies, bij voorkeur, en rozen: die ruiken sterk. Dode bloemen overstemmen de stank van dode mensen en voorkomen gedrang op het kerkhof.

Dat brengt mij op gradaties in geuren. Er bestaan weliswaar overweldigende geuren, geuren die je de adem afsnijden of bedwelmen, maar toch is er in het algemeen geen verschil tussen een kleine hoeveelheid van een bepaalde geur of een grote: een oesterkwekerij ruikt net zoals één oester, een roos net zoals een rozenstruik, dat stelletje in de lift net zoals een heel bordeel. Natuurlijk, een afgebroken vismarkt ruikt anders dan één rotte vis. Maar dat komt doordat het moeilijker is aan de stank te ontsnappen en frisse, dat wil zeggen niet stinkende lucht in te ademen.

Ik heb een vriend met een vrij grote neus, die zich erop laat voorstaan meer gebruik te maken van zijn reukorgaan dan anderen en ook ontvankelijker te zijn voor geuren en luchtjes. Als wij samen gaan eten en er is verse truffel, dan bestelt hij steevast een bord pasta met vers geschaafde truffel. Hij haalt dan enkele keren demonstratief diep adem boven zijn bord. Toch geloof ik niet dat hij, ondanks zijn demonstratieve inspanningen en zijn vrij aanzienlijke reukorgaan, meer ruikt dan ik. Volgens een bioloog die ik ken zijn enkele cellen van een bepaalde geur al voldoende om de slijmvliezen in onze neus te prikkelen en maakt een verschil in orde van grootte tot de derde of de vierde macht niet veel uit. Orthodoxe niet-rokers bewijzen zijn inzicht: die bellen al met de leden van de commissie nasale intimidatie zodra er ook maar iemand in hun kantoortuin een sigaret opsteekt.

De plezierigste geur is die van papier, van bedrukt papier, van samengebonden, licht vergeeld bedrukt papier. Men zegt ‘met zijn neus in de boeken zitten’, en dat is ook precies wat lezen zo plezierig maakt, dat je het boek ruiken kunt. Aan een nieuw boek moet men ruiken, ook al doet men dat vandaag de dag doorgaans tevergeefs. Een antiquariaat binnengaan betekent een geurparadijs betreden. Ik kan in een vreemde stad een antiquariaat op honderd meter afstand ruiken. Engelse boeken uit de negentiende eeuw ruiken het best; Franse achttiende-eeuwse boeken zijn weliswaar veelal interessanter en mooier, maar er zit vaak een luchtje aan.