De Gids. Jaargang 170

[p. 730]

Sander Bais
Over nutteloze vernuftigheden

Om ons bestaan te rechtvaardigen dienen wij ons voortdurend nuttig te maken, een niet geringe opgave. De jacht op erkenning loopt nu eenmaal via het bewezen nut, en lintjes regenen alleen voor bewezen diensten. Economisch nut, sociaal nut, spiritueel nut... het nuttigheidssyndroom heerst alom. We zijn in de ban van het nut en de tucht van de markt kan steeds verder om zich heen grijpen omdat die door ons nutsstreven gelegitimeerd wordt. Het nut als universeel groeihormoon. Hoe meer groei hoe meer vreugd. Die markt en het nutscriterium worden gedefinieerd door de in economisch opzicht dominante krachten die trouwens in hoge mate een creatie van het systeem zelf zijn; een abstract, hecht systeem met moeilijk te doorgronden terugkoppelingen dat ongrijpbaarder is dan ooit. Illustratief is het geval van de bankdirecteur die meende dat hij baas in eigen business was tot er een onvoorziene wervelstorm onder aandeelhouders opstak die zijn onaantastbaar gewaande imperium in een paar weken tijd uiteenreet, en hem verbijsterd maar wel met volle portemonnee de deur uit smeet. De transformatie van wereldleider tot verongelijkt kind wiens speelgoed is afgepakt, is tekenend voor de meedogenloze logica van het nut. Baas boven baas, nut boven nut. Ook leiders worden gewogen met een nutsfunctie waar ze geen vat op hebben en die meer met het begrijpen van evolutionaire processen dan met leiderschap te maken heeft. De schijn van meer keuze en rechtvaardigheid wordt gewekt maar dit circus heeft meer van doen met een op hol geslagen paard.

Economische machtsconcentratie en globalisering leiden tot steeds verdergaande uniformering. De croissanterie, de hamburgerjoint, de Irish pub, de pizzahut en de sushibar: ra ra waar ben ik? Het straatbeeld van grote steden wordt steeds meer uitwisselbaar, en de ‘homo consumens’ sleept zich daar als een gedrogeerde mier door de shoppingmalls om zich te vergapen wat begeerlijk heet te zijn dat te kopen, waarbij het wel zaak is je ziel en zaligheid aan prestigieuze merken op te hangen. Grappig is dat het kopen van nutteloze dingen op zichzelf

[p. 731]

weer nuttig is want dat houdt de tent draaiende: het nut van de dingen is vooral dat ze verkocht worden. De ecologie van het geluk als een fijnmazig netwerk van gecreëerde behoeften en gehoorzame consumenten. Dat eeuwige groei in een eindig volume een fictie is laat een ieder koud. Eten en gegeten worden. Reclame en media wijzen ons resoluut de weg naar de vervulling van onze behoeften terwijl ze ook dicteren wat die behoeften zijn. Big Brother bepaalt welke crèmes wij op onze huid moeten smeren, welke gehaktbal te slikken, welke films wij gezien moeten hebben en welke boeken wij erg mooi zullen vinden. Een goed geoliede sociale machine die over de argeloze burger heen walst, op weg naar een geheel vernieuwde eendimensionale samenleving. Waar we eerst grote offers brachten aan het ongebreidelde kapitalisme, toen aan het ongebreidelde socialisme is het nu de beurt aan de vermeend neutrale en objectieve marktwerking om de dienst uit te maken. De maatschappij doet denken aan een slecht restaurant waar steeds weer een bordje ‘Under new management’ achter de ramen verschijnt. Je weet maar nooit. Zijn er geen tegenkrachten die dit primaat van de ultrakorte termijn een halt kunnen toeroepen? En moeten we die niet mobiliseren?

Onze hoop vestigen op de publieke sector lijkt niet gerechtvaardigd: die is inmiddels verworden tot een mythe omdat door globalisering en privatisering de overheden tot verontwaardigde marionetten gereduceerd zijn. In sectoren als medische zorg, onderwijs, kunst, wetenschap en veiligheid is de private sector de dominante speler geworden. Het verrassende is dat deze metamorfose zich op democratische wijze heeft voltrokken, gewoon via het mechanisme van de meeste stemmen gelden. De media misschien? Maar ook de media hebben zich bewust of onbewust meer en meer in dienst van het nutsimperium gesteld en hun taak is slechts om de samenleving te stroomlijnen. We bejubelen eenstemmig de almacht van het nut, ons kennelijk niet bewust van het feit dat dat de ruimte voor andersdenkenden wel heel erg klein maakt. De jeugd misschien? Ooit een gevreesde plaag voor de gevestigde orde, wordt ze nu geabsorbeerd door de lifestyle-hypes, en laat zich hard- en softwarematig aan het lijntje houden door de reuzen van de ontspanningsindustrie. Multimedia maken een meedogenloze sociale controle onder leeftijdsgenoten een hard feit. Wargames met levens op vele niveaus, waarin behendigheid en gewetenloosheid hand in hand gaan. Virtueel geweld als ontspanning als onschuldig vermaak. Van Youtube tot iPod is het Bill at the Gates of heaven.

De sociaal geaccepteerde conclusie is dat dwarsdenken of burgerlijke ongehoorzaamheid geen zin meer heeft omdat het ‘nutteloos’ is,

[p. 732]

een naïeve vorm van energie- en tijdverspilling. Terwijl toch het streven naar waarheid het vaak moet hebben van diepgang en een langetermijnperspectief, maar met de daarbijbehorende kleine oplagen en lage kijkcijfers wordt dat alles onzichtbaar achter de façades van het grote geld.

Er is sprake van een sociale crisis. En niet zozeer religie als wel een weldenkende, onafhankelijke, misschien zelfs opstandige geest lijkt onze laatste strohalm. Onze laatste hoop is vreemd genoeg het revolutionaire elan dat schuilgaat achter nutteloze vernuftigheden!

Bij nutteloosheid moet ik altijd denken aan Dom Joao de Castro, de beroemde Portugese zeevaarder/krijgsheer die, om zijn aristocratische status te onderstrepen, de vruchtbomen uit de grond trok. Vruchtbomen beschouwde hij vanwege hun praktisch nut als ver beneden de waardigheid van het adellijk domein. Dat is niet wat ik bedoel. Evenmin doel ik op de nutteloze kennis van feiten waarmee wij in tv-quizzen elkaar om de oren slaan: de decimalen van het getal pi, de hoeveelheid staal in de Eiffeltoren, of de sterfdag van Fausto Coppi. Ook deze bergen nutteloze trivia, waarmee de media de ledigheid te lijf gaan op zoek naar relevantie, zullen ons niet redden, want nutteloze feiten ontberen vernuft.

In het Vlaamse taalgebied gaat elke ingenieur als ‘vernufteling’ door het leven. Het is dus niet zo moeilijk om vernuftig te zijn, maar als het ook nog nutteloos moet zijn is dat wel wat veel gevraagd van de doorsnee vernufteling. De gevaarlijke combinatie van nutteloosheid en vernuft moeten wij zoeken in de hoek van de puurheid, de puurheid van arbeid, van geest, van liefde, kortom van zijn: in de argeloze wereld van het kind, in het domein van de speelse geest waar de scheiding tussen nut en nutteloos niet bestaat. La science pour la science, de zuivere wetenschap, die niet vertroebeld wordt door vunzige bijgedachten aan toepassingen, succes of gewin, is dat niet ‘nutteloos vernuft’ in optima forma?

Een gunstig voorteken lijkt mij dat de maatschappij steeds meer benadrukt dat we de jeugd vooral niet met nutteloze kennis mogen vergiftigen. Tijdverspillen is een doodzonde! Cirkelredeneringen zijn des duivels. Dwarsdenken is destructief. Ik word als wetenschapper soms aangesproken alsof ik een fabriek ben waarin alleen linkerschoenen worden geproduceerd. En ik zie ze denken: alweer zo'n wereldkampioen rummycuppen.

De zuivere wetenschap is net een grote kast waarin even kolossale als nutteloze kennisvondsten, diepgevroren, uitgedroogd en soms zelfs in

[p. 733]

poedervorm bewaard worden, wachtend op het uur van de waarheid. Zoals befaamde Texaanse fokstieren met luisterrijke namen als Hurricane, Blue Bullit en Zork, via hun diepgevroren sperma ooit nog aan de vergetelheid hopen te ontsnappen. Incourante kennis als exotische lekkernij. Het lijkt betekenisloos - waard, wat de gek er voor geeft - tot een meesterkok de kastdeur opentrekt, iets verschrompelds eruit rukt en in een nooit eerder vertoonde römertopf met een op Griekse godinnen geïnspireerde deksel, die schrompelwaar combineert met een x-aantal andere in de vergetelheid geraakte ingrediënten, gedroogde reines claudes uit een vettige aanrechtlade, heksenkruiden uit het vliegenkastje in de bijkeuken en uitbottende ranonkels uit kelder-kisten vol ongedierte, om dan na het nodige pangepruttel, na zich een hoge muts op het hoofd geplaatst te hebben en het geheel met kollen en prevelementjes te hebben overgoten, achter de dampen vandaan springt met een niet te overtreffen cocque d'or, of moet ik zeggen een poule d'or. Een nieuw bewijs is geleverd, of een nieuwe ontdekking gedaan. Er is iets gebrouwen wat niemand heeft besteld of zelfs maar bedacht.

Het creatieve denkproces laat keer op keer in de praktijk zien hoe een koe een haas vangt - vernuftiger en nuttelozer kan het bijna niet. Uit over elkaar heen tuimelende, volstrekt irrationele, vermeend nutteloze argumenten, een netwerk van dwaze non-connecties, van Jackson Pollockachtige gedachtespinsels komt dan opeens een kraakhelder, subliem en onweerlegbaar argument tevoorschijn. De nederigheid van de kip die gouden eieren legt bestaat daarin dat zij meestal tevoorschijn komt uit een welriekend mengsel van eierstruif, kippenstront en geplette hooi. Voor een gouden kip heb je geen legbatterij nodig, net zomin als spiritualiteit iets uitstaande heeft met het aanbidden van gouden kistkalveren.

Max Perutz, de grondlegger van de moleculaire biologie, gaf een terugblik op zijn tweeëntwintig-jaar-durende speurtocht naar de structuur van hemoglobine, die zich voltrok een soort bouwkeet op de binnenplaats van het oude Cavendish Laboratorium in Cambridge, waarin ook vertwijfeling over zijn eigen inspanning doorklinkt: ‘It was an incredible feeling to see this molecule for the first time and to realize that my work had not been in vain: because during those long years I feared that I was wasting my life on a problem that would never be solved.’ De angst voor nutteloosheid overwinnen door volharding is iets dat maar weinigen kunnen opbrengen. Daar is inderdaad de gedrevenheid en moed voor nodig van een koe die een haas wil vangen. En wat te denken van de wiskundige Grigori Perelman - Grisha voor

[p. 734]

intimi - die op zestienjarige leeftijd alle zes de opgaven van de Internationale Wiskunde Olympiade foutloos inleverde. Hij prefereerde een teruggetrokken bestaan, om zich in een appartementje in Petersburg, gekluisterd aan moeders rok, in de diepste der diepste mathematiek te storten, om na een jarenlange strijd, zonder veel kabaal, een serie documenten op het internet te plaatsen, waaruit de gevestigde orde van wiskunstenaars van het zuiverste water, niet anders kon concluderen dan dat deze zonderling een bewijs van een honderd jaar oud vermoeden, uitgesproken door de Franse wiskundige Poincaré, had geleverd. Leuk voor z'n moeder, is de reactie van velen, een subliem voorbeeld van nutteloos vernuft maar natuurlijk onvergelijkbaar met de uitvinding van de paperclip of het theelichtje... We hebben het over het fragiele raakvlak tussen gekte en genialiteit. Hij weigerde eerst een belangrijke Europese prijs omdat hij de jury als incompetent beschouwde, maar in 2006 weigerde hij ook nog de Fields medaille, het wiskundig equivalent van de Nobelprijs.

We hebben het over reuzen die overvallen werden door de kracht van hun eigen denkbeelden en voorspellingen, die voortkwamen uit nutteloze nieuwsgierigheid. Was het niet Newton die zei ‘I am like a little child playing with pebbles on the beach, whilst the great ocean of truth lies unexplored before me.’ Newton? Just collecting pebbles on the beach? Zulke bescheidenheid is ondenkbaar in deze tijd van Post graduate courses in self-promotion. Einstein verzette zich aanvankelijk uit alle macht tegen de belangrijkste voorspelling van zijn relativiteitstheorie, de oplossing die het uitdijend heelal beschrijft, het heelal waarin we blijken te leven! Dirac was ‘not amused’ toen bleek dat zijn theorie zoiets ongelofelijks als antimaterie voorspelde, want daar zat natuurlijk niemand op te wachten. Schrödinger duizelde bij het idee dat zijn theorie fundamentele onzekerheid voorspelde. Het zijn allemaal voorbeelden van zaken die zich aanvankelijk als nutteloze vernuftigheden aandienden, maar die later de motor bleken van de meest ingrijpende veranderingen in onze cultuur. Nutteloos dus, zoals pasgeborenen nutteloos zijn. ‘Dr Faraday, could you maybe tell me what the use is of those electric and magnetic fields of yours?’ ‘Sir, I have not the faintest idea of what use they may be, but I can confidently predict that one day you will be able to tax it.’ En zo is het maar net. Nutteloze vernuftigheden zijn het belangwekkende antwoord op het nieuwe conformisme, en zijn bij machte mokerslagen uit te delen aan een door nutsobsessies en ander bijgeloof verblinde cultuur.