De Gids. Jaargang 170

[p. 705]

Maarten van Rossem
Over strijdrossen

In de vroege jaren vijftig stond voor kasteel Doorwerth, toen een kale ruïne, het wrak van een Sherman-tank. Of die tank daar terecht was gekomen bij de mislukte luchtlandingen van 1944 of in het bevrijdingsjaar 1945, weet ik niet. Met enige regelmaat fietste ik, samen met mijn boezemvriend Jan Zeegers, ook een liefhebber van oorlogsrestanten, naar Doorwerth om op het stalen wrak te klauteren en te fantaseren over de heldhaftige tankbemanning. Door een zonderling toeval kwam ik een kleine twintig jaar later terecht in de opleiding voor tankcommandant in Amersfoort. Tankcommandant ben ik nooit geworden, maar naar mijn gevoel waren mijn vreedzame leven en de tank wel op een speciale manier met elkaar verbonden geraakt. Voor wie daar oog voor heeft, is de tank een schitterende vechtmachine, bovendien bedacht om de levens van weerloze infanteristen te sparen.

Het snel toenemende gebruik van vuurwapens in de zestiende eeuw maakte de soldaat te paard, de cavalerist, uiterst kwetsbaar. Sedert die tijd was de infanterie onveranderlijk het beslissende wapen op het slagveld. Dat betekende echter allerminst dat de cavalerie overbodig werd. Daar waar snelheid en verrassingseffect waren geboden, kon de cavalerie nog een belangrijke rol spelen. Ook als verkenners waren cavaleristen zeer geschikt. Vandaar dat alle Europese legers bij het begin van de Eerste Wereldoorlog nog beschikten over een vrij omvangrijke cavalerie. In de eerste weken van die militaire catastrofe, toen er nog sprake was van een bewegingsoorlog, speelde de cavalerie hier en daar zelfs nog een zekere rol.

Toen de oorlog aan het westelijk front in de loop van het najaar tot ieders verrassing veranderde in een statische loopgravenoorlog, was het in de moderne oorlogvoering voorgoed gedaan met de soldaat te paard. Op een slagveld waar loopgraven, artillerie, prikkeldraad en het machinegeweer de gang van zaken beheersten, speelde het paard nog slechts een bescheiden maar essentiële rol als trekdier. Ook voor

[p. 706]

de ouderwetse infanterist was de ontwikkeling van de militaire technologie fataal. Een succesvolle aanval op de vijandelijke stellingen bleek in de volgende jaren vrijwel onmogelijk, ook al bleven de generaals het eindeloos proberen. De infanteristen moesten met een bepakking van zo'n dertig kilo uit hun loopgraven klimmen en op een sukkeldrafje door het niemandsland tussen de loopgraven, dat door de aanhoudende beschietingen in een modderige woestenij was veranderd, op weg naar de vijand. Tijdens hun moeizame tocht werden zij beschoten met mitrailleurs en artillerie. Wie dit overleefde moest, nog steeds in open veld, het prikkeldraad gaan doorknippen waarvan de vijandelijke stellingen ruim waren voorzien. Deze aanvallen leidden tot zinloze slachtingen, waarbij soms tienduizenden soldaten op een enkele dag sneuvelden.

Hoe kon deze bloedige patstelling worden doorbroken? Het was merkwaardig genoeg de Engelse marine die het initiatief nam om een oplossing te verzinnen. Zij vormde in februari 1915 het Admiralty Landships Committee, dat opdracht kreeg om een gepantserd en zwaar bewapend voertuig te ontwikkelen waarmee het niemandsland snel en zonder risico kon worden overgestoken en dat ook in staat was de vijandelijke loopgraven met succes aan te vallen. Het was de uitdrukkelijke bedoeling van dit toestel mensenlevens te sparen. Een jaar na het overlijden van de traditionele cavalerie werd zo de basis gelegd voor haar wederopstanding in de vorm van een bepantserd gevechtsvoertuig: de tank. Teneinde de ontwikkeling van het nieuwe wapen geheim te houden werd beweerd dat het ging om de constructie van mobiele watertanks voor het Russische leger. Vandaar de naam tank. De eerste ‘tanks’ waren zelfs voorzien van Russische belettering. Begin 1916 was er een prototype gereed waarover de Engelse legerleiding zo tevreden was dat er honderd exemplaren werden besteld. Deze eerste Engelse tanks waren ronduit zonderlinge toestellen. Ze leken wel wat op een reusachtig stalen wybertje, gevat in zijn eigen rupsbanden. Zonder die rupsbanden, een Amerikaanse vinding, zou de constructie van de tank niet mogelijk zijn geweest.

Op 15 september 1916 kwam het nieuwe wapen voor het eerst in actie. Het was een deprimerend debuut. Vanwege hun grote gewicht zakten sommige tanks al onmiddellijk weg in de soms waterdunne modder aan het front. Anderen raakten de weg kwijt. Ze waren veel te traag waardoor het een minuut of tien kostte om van richting te veranderen. Dat gaf de Duitse artilleristen alle kans om goed te mikken. Zo werd duidelijk hoe kwetsbaar ook dit nieuwe wapen was, want de tanks bleken makkelijk in brand geschoten te kunnen worden. De bemanning was dan kansloos. Die bemanning had het ook zonder

[p. 707]

brand al hard te verduren. In de tank heerste een onbeschrijfelijk lawaai en het zicht naar buiten was beperkt. De communicatie met de buitenwereld werd verzorgd door postduiven, die nogal onbetrouwbaar waren. Vaak hadden de bemanningen nauwelijks de kans gehad met het nieuwe wonderwapen te oefenen.

De bedenkers van de tank, in het bijzonder kolonel J.C.F. Fuller, waren van mening dat de eerste inzet van de tank volstrekt incompetent was uitgevoerd. Het terrein was ongeschikt voor tanks en van een verrassingseffect was geen sprake omdat de tankaanval was voorafgegaan door een langdurige artilleriebeschieting. Fuller was de eerste die begreep dat het nieuwe wapen ook vroeg om een geheel nieuwe tactiek en strategie. De tank was volgens hem een bij uitstek offensief wapen dat massaal en bij verrassing moest worden ingezet in terrein waarin de tanks permanent in beweging konden blijven. Dan konden de vijandelijke posities diep gepenetreerd worden teneinde aanvoerlijnen en commandocentra uit te schakelen. Vervolgens kon dan de infanterie ingezet worden om de gedesorganiseerde vijand de genadestoot te geven. In november 1917 forceerden tanks voor het eerst een succesvolle doorbraak aan het front. Nu werd het nieuwe wapen wel effectief gebruikt. Flinke aantallen tanks vielen aan in terrein waar zij de vaart erin konden houden. Doordat de reguliere voorbereidende artilleriebeschieting niet had plaatsgevonden, waren de Duitsers volkomen verrast. Omdat de aanvallers dit spectaculaire resultaat helemaal niet hadden verwacht, waren de Engelsen niet in staat gebruik te maken van de doorbraak.

Fuller werkte ondertussen aan een plan waarmee volgens hem de oorlog kon worden beslist. Volgens dit plan moesten er enkele duizenden tanks gebouwd worden die aanzienlijk lichter en sneller waren dan de trage monsters die de Engelsen tot nu toe hadden gebouwd. Deze lichte tanks, die een actieradius zouden moeten hebben van meer dan 300 kilometer, zouden massaal en bij verrassing moeten worden ingezet tegen Duitse troepen die in de veronderstelling waren dat er een conventionele infanterieaanval zou worden uitgevoerd. De tanks zouden ondersteund moeten worden door vliegtuigen. De infanterie zou nauwelijks een rol spelen in deze hele onderneming. Fuller had daarmee het concept van de door pantserdivisies uitgevoerde Blitzkrieg bedacht. Met dat concept zouden de nazi's meer dan twintig jaar later bijna de Tweede Wereldoorlog winnen. In de Eerste Wereldoorlog kwam er niets van Fullers plan omdat de geallieerden de Duitsers al in 1918 tot capitulatie dwongen. Bij de laatste grote geallieerde offensieven werd overigens al bekwaam gebruikgemaakt van tanks en vliegtuigen.

[p. 708]

In de jaren na de oorlog was er bij de legerleiding van de meeste grote mogendheden geen enkel enthousiasme voor de tank en de ideeën van Fuller over de nieuwe tankoorlog. De tank werd beschouwd als een kwetsbaar wapen, waarvan je eigenlijk meer last dan gemak had. Deze kortzichtigheid viel wel enigszins te begrijpen, omdat de eerste generaties tanks mechanisch uiterst onbetrouwbaar waren. Het Engelse leger was aanvankelijk wel geïnteresseerd in de verdere ontwikkeling van de tank, maar zag jammer genoeg in de jaren dertig af van de opbouw van zelfstandige gemechaniseerde eenheden, zoals Fuller had aanbevolen.

In het Verdrag van Versailles werd het Duitse leger aan banden gelegd. Het gebruik van tanks werd expliciet verboden. Achteraf bleek dat een zegen, omdat de Duitsers nu helemaal opnieuw konden beginnen met de nieuwste inzichten. Vanaf 1933 werkten zij, geheel volgens de ideeën van Fuller, aan de opbouw van op zichzelf staande pantserdivisies. Bij de aanval op Polen in september 1939 bleken die pantserdivisies een wapen van verbijsterende effectiviteit. Hoewel de Duitse tanks eigenlijk niet veel bijzonders waren - geschut en bepantsering waren te licht - werden zij tactisch en strategisch superieur gebruikt. De stootkracht van de pantserdivisies werd versterkt door het gebruik van duikbommenwerpers die in radiografisch contact met de tanks stonden. Eerst werden de zwakke plekken van de tegenstander opgezocht, vervolgens werd daartegen de maximale vuurkracht van de tanks en de vliegtuigen geconcentreerd. Al deze operaties werden uitgevoerd met een tot dan toe ongekende snelheid. De door Fuller bedachte Blitzkrieg leidde tot snelle demoralisatie van de tegenstander. Het volgende jaar wisten de pantserdivisies, opererend in het kader van een geniaal aanvalsplan, het Franse leger in enkele weken uit te schakelen.

Naarmate de oorlog vorderde leerden de geallieerden steeds beter hoe zij de Duitse pantserdivisies moesten bestrijden. Zodra de Duitsers te maken kregen met gelijkwaardige tegenstanders, die, zoals de Russen, zelfs beschikten over aanzienlijk betere tanks, werd weer duidelijk dat tanks zeer kwetsbare wapens waren. De tank was bij uitstek geschikt voor open terrein, met een droge ondergrond, waarin met grote snelheid goed gecoördineerde operaties konden worden uitgevoerd. Net als in de Eerste Wereldoorlog was modder de pest voor tanks. ‘Generaal Modder’ schakelde aan het oostfront zeker tien procent van de Duitse tanks uit en veroorzaakte bij de rest ernstige slijtage. Ook in een bosrijke of bebouwde omgeving was de tank, beroofd van zijn snelheid en wendbaarheid, bijzonder kwetsbaar.

De beste leerlingen van de Duitse pantsergeneraals waren onge-

[p. 709]

twijfeld de Israëli's: de meest superieure Blitzkrieg uit de militaire geschiedenis was de Zesdaagse Oorlog van 1967. Maar hoewel het niet uitgesloten is dat er in de woestijn nog wel eens een mooie tankoorlog zal worden gevochten, is de toekomst van de tank onzeker. De meest geavanceerde tank van dit moment is de Amerikaanse M1A2, een dinosauriër van 69 ton die wordt aangedreven door een gasturbine. Dit apparaat is evident te groot en te zwaar en veroorzaakt aanzienlijke logistieke problemen. De superioriteit van de tank op het slagveld was van tijdelijke aard, net als die van de soldaat te paard. De tank is ingehaald door de ontwikkeling van de militaire technologie in de vorm van draagbare antitankraketten en gepantserde gevechtshelikopters. Hoogstens kan de tank nog ingezet worden tegen veel zwakkere tegenstanders.