De Gids. Jaargang 170

[p. 692]

Arthur Langeveld
Over namen

Langgeleden heb ik eens een tandarts in Amsterdam-Zuid gekend die gebukt ging onder de geringe exclusiviteit van zijn achternaam De Vries. Hij slaagde er na jaren in zijn naam te veranderen in De Vires. Veel hielp het hem niet. De eerste reactie van bijna iedereen, en in de eerste plaats van postbodes en leveranciers, was dat er bij de adressering een fout was gemaakt en dat het De Vries moest zijn.

Er zijn mensen die hun naam met te velen moeten delen. De meeste lijkt dat niet in het minst te deren, slechts een enkeling gaat eronder gebukt. Maar het is bijna onmogelijk om je van een verkeerde naam te bevrijden. We kunnen niet allemaal Verloren van Themaat heten of Vaarzon Morel. De meesten van ons moeten het doen met de namen De Vries, De Jong, Meijer, Smit met t of d, Bakker of Kuiper. Des te groter is de prestatie van mensen als Jan Smit of Sonja Bakker die erin slagen om ondanks (of is het toch juist dankzij) de verpletterende gewoonheid van hun naam deze tot een begrip te transformeren. Vreemder dan het feit dat een De Vries De Vires wil heten is eigenlijk het feit dat zoiets zo weinig voorkomt. Blijkt hieruit niet de macht der gewoonte? Je naam krijg je bij je geboorte, daar groei je mee op, die wordt een zodanig deel van jezelf dat je je er met moeite van kunt bevrijden, ook al heet je Henk Smit. Dat vrouwen bij hun huwelijk de naam van hun man moesten aannemen (en dat velen dat nog steeds vrijwillig doen) is dan ook het ultieme offer, de totale vernedering. De vrouw moet haar eigen identiteit opgeven om zich die van haar heer en gebieder eigen te maken. Zelfs gescheiden vrouwen bleven tot voor kort aan de naam van hun ex gebonden, waar ze dan wel hun eigen achteraan mochten plakken.

Nomen est omen zegt het Latijnse spreekwoord, een naam is een voorteken, waarop Shakespeare terugsloeg met ‘What's in a name?’ Tussen die twee polen bevindt zich de verhouding van de mens tot zijn eigen en andermans naam. Wat is het niet een genoegen voor iedereen als mens en naam samenvallen? Een slager die Koedooder

[p. 693]

heet, een groenteboer met de naam Groen of Appel of Wortel, een boer met de naam De Boer of Van der Land, onderwijzer Meester of Krijt, schrijver Schrijver of Pen, bakker Bakker of Brood, voetballer Bal of Van der Doel. Misschien is dat ooit zo geweest maar tegenwoordig zijn dit uitzonderingen, de moderne mens is steeds verder van zijn naam afgedreven. Ook hieruit blijkt zijn vervreemding in de postmoderne wereld. Het samenvallen van naam en beroep of identiteit is tegenwoordig zo uitzonderlijk dat het een bron van flauwe grappen is geworden.

‘Met God,’ werd volgens de legende ruim twintig jaar geleden een krantenredactie eens opgebeld, ‘wat jullie nou weer over mijn zoon hebben geschreven!’ Het bleek niet de Allerhoogste te zijn die zich wilde beklagen over de voortschrijdende geloofsafval, waar genoemde krant overigens een sprekende representant van was, maar de vader van de toentertijd bekende voetballer Johnny Metgod over wiens prestaties de krant zich enige kritische opmerkingen had veroorloofd.

Een tijd lang leek het of de naam helemaal in onbruik zou raken en overgenomen zou worden door het sofinummer of DigiD of hoe het tegenwoordig ook mag heten. Reeds in de toekomstroman Wij, in 1921 geschreven door de Rus Jevgeni Zamjatin, hebben de mensen geen namen meer maar nummers. D-124 is de naam van de hoofdpersoon. Maar hoewel iedereen tegenwoordig al bij zijn geboorte een sofinummer krijgt, is deze ontwikkeling toch bij de ambtenarij blijven steken en heeft zich niet tot het gewone leven uitgebreid. Het menselijk geheugen is er kennelijk niet op gebouwd cijfers te onthouden. Wanneer ik een nieuwe auto heb kost het mij een jaar voor ik het nummerbord uit mijn hoofd ken, en dat zijn toch maar zes letters en cijfers. Mijn vaste telefoonnummer ken ik uit mijn hoofd maar dat van mijn mobieltje? Ik zou het bij god niet weten. Alleen sommige autisten kunnen grote getallen makkelijk onthouden. Misschien dat de moderne maatschappij waarin het handig is om grote aantallen nummers (telefoon, mobieltje, giro, sofi, auto en wat niet al) uit je hoofd te kennen het autisme aanmoedigt.

Ook voornamen zijn interessant. Ik wil het niet hebben over de modes in voornamen, zodat je aan iemands voornaam zijn leeftijd al min of meer kunt raden. Iemand die Jeroen heet is zelden ouder dan vijfenveertig en zelden jonger dan twintig. Peter of Hendrik kom je na 1960 denk ik niet veel meer tegen. Maar daarvóór des te meer. Maarten is van alle tijden. En onlangs had ik twee Jorissen in de klas. Sheila en Francis zijn van de laatste dertig jaar en afkomstig uit het gewone

[p. 694]

volk, net als Johnny. Het geven van Engelse namen is onder de betere standen not done. Behalve de leeftijd kan een naam ook de sociale klasse verraden.

Interessanter zijn twee tegengestelde trends in de Nederlandse naamgeving. De eerste is de traditie die wil dat een kind meer dan één naam krijgt. Deze traditie heeft een lange geschiedenis maar is nog steeds springlevend. Van de twintig studenten die mijn laatste werkgroep bevolkten waren er precies drie met maar één voorletter, alle andere hadden er twee, drie of vier. J.G.M.M., J.T.H., I.A.M, K.D.M, maar in het dagelijks leven Hanneke, Joris, Ine en Daniël. Alleen G.J. werd bij zijn beide namen Gert Jan aangesproken.

De tegenovergestelde trend is om je kind één naam te geven die een verkleinvorm of andere afleiding is van een andere naam. Aagje, afgeleid van het te ouderwets en officieel klinkende Agatha, Janneke in plaats van Johanna, Jojanneke in plaats van wat? Van Josephine Johanna of van Johanna Johanna?

In Rusland is zoiets onmogelijk. Een Rus heeft één officiële voornaam gevolgd door zijn vadersnaam: Natalja Petrovna. Maar zo wordt zij alleen in officiële situaties aangesproken. De gewone aanspreekvorm is Natasja. En heel intiem Nata. Een leraar wordt door zijn leerlingen niet met zijn achternaam aangesproken maar met zijn officiële voor- en vadersnaam. Dit terwijl ze met hun achternaam op het rooster staan. Dus niet mevrouw Kondratjeva of meneer Michajlov, maar Vera Anatolijevna en Boris Konstantinovitsj. Die vanwege hun lengte dan weer vaak aanzienlijk worden ingekort. Niemand krijgt voluit Aleksandra Aleksandrovna of Maria Ivanovna over zijn lippen, dat wordt SanSanovna en Marvanna.

Niet alleen voor buitenlanders in Rusland maar ook voor lezers van Russische romans is dat een niet geringe complicatie. De Katerina Ivanovna uit hoofdstuk 1 is in hoofdstuk 3 ineens Katja en in hoofdstuk 4 Katjenka geworden of Kotik. Voor Russen geen enkele probleem. Geen ouder zou het in zijn hoofd halen zijn dochter bij de burgerlijke stand als Natasja te laten inschrijven, laat staan als Nata. De ambtenaar zou hem op klassiek Russische wijze, dat wil zeggen zodat de hele zaal kan meegenieten, terechtwijzen.

Een nu wat obscure richting in de taalkunde wil dat de klank van woorden niet toevallig is, zoals tegenwoordig algemeen wordt aangenomen, maar dat deze iets zegt over de betekenis van een woord. De Russische dichter Velimir Chlebnikov was geobsedeerd door deze theorie en hij heeft hem in duizelingwekkende teksten proberen te bewijzen. Het feit dat de woorden kan, kast, kous, koffer, kop, ketel, kist, kamer, kachel allemaal met een k beginnen en allemaal naar objecten

[p. 695]

verwijzen die bestemd zijn om iets anders te bevatten: de kan een vloeistof, de kast kleren of andere voorwerpen, de kous een voet etc., dit feit bewijst dat de k-klank verbonden is met het begrip ‘voorwerp waar iets in moet’.

De vraag is nu natuurlijk of dat bij namen ook opgaat. Betekent het verdwijnen van namen als Peter, Piet, Hendrik, Geertje, Miep, Trui ook het verdwijnen van een bepaald type mensen? Hebben alle Maartens, Annemaries, Willems, Jeroenen, iets meer dan hun naam gemeen? Is een nomen inderdaad een omen? Of heeft Shakespeare gelijk? Voer voor psychologen en sociologen.

Met het aanbreken van het internettijdperk heeft de naam, en dan niet alleen de voor- of achternaam maar de combinatie ervan, een nieuw belang gekregen. Google is God tenslotte, het gaat er om te googelen en gegoogeld te worden. Je kunt je visabilityvandaag de dag direct op Google aflezen. Maar probeer maar eens Maarten de Jong, of Peter Meijer, Bert de Vries of Sandra Bakker te googelen. Minstens dertigduizend hits van een onoverzichtelijk aantal naamgenoten is het resultaat. Wat moet je daarmee? Ik heb mij nooit ongelukkig met mijn naam gevoeld, hoewel in mijn geboortejaar 1947 de voornaam Arthur wees op ouders die hun uiterste best deden om aan hun milieu te ontsnappen en enigszins high brow werd gevonden, maar sinds Google kan ik ze er alleen maar om prijzen. Er is maar één Arthur Langeveld op het internet en dat ben ik. Ik ben uniek. Ik kan gegoogeld worden dus ik ben.