De Gids. Jaargang 170

[p. 673]

Geerten Meijsing
Je roem niet met anderen delen

Van alle zaken die men liever niet met anderen wil delen is roem wel het duidelijkste voorbeeld. Wat kunnen we, c.q. moeten we bereid zijn, met anderen te delen? In de eerste plaats de ruimte waarin we leven. Dat geldt zowel op microniveau voor elke vorm van samenleving (ouders, enkel of getweeën, met kinderen, kinderen onderling, en in de eerste plaats tijdelijke of duurzame partners), als op geopolitiek niveau (de resources van de aarde zijn beperkt). Daarover moeten derhalve afspraken worden gemaakt.

Het delen van tijd met anderen is abstracter. Toch lijkt een minimale mate van sociaal verkeer onontbeerlijk voor individueel welzijn. Voor de omgang met anderen moet het individu zijn aangeboren roversmentaliteit en jachtinstincten laten varen. Sterker nog: hoe bedrevener we zijn in de ongewapende omgang met anderen, een kwestie van goede manieren die door opvoeding verkregen worden, des te gelukkiger zal de enkeling zijn weg door het leven vinden, ook al omdat hij alleen door sociale vaardigheden tijd en ruimte voor zichzelf vrij kan maken.

Het delen van meningen en opvattingen met anderen, u begrijpt dat ik liever niet spreek van waarden en daaruit voortvloeiende normen, is een vanzelfsprekendheid, een voorwaarde voor sociaal verkeer. We zullen het minimaal met anderen eens moeten zijn om ons überhaupt tot hen te kunnen verhouden. Ik zou het liever wat minder vanzelfsprekend hebben, omdat grote bevolkingsgroepen, demagogisch bespeeld door massamedia en de valse profeten van de politiek, uit luiheid en gebrek aan denkvermogen, uitsluitend nog voorgebakken opinies en collectieve sentimenten kunnen opbrengen. Op deze manier is de massa, zoals die van de arbeidende klassen welke men dacht te hebben uitgeroeid met het uitbannen van de socialistische gedachte, in de consumptiemaatschappij weer sterker terug dan ooit. Voor de massa zij men op zijn hoede. De weldenkende mens, inzonderheid de schrijver, zou zich wel drie keer moeten beraden alvorens hij zich laat vereenzelvigen met welke groepsbewe-

[p. 674]

ging dan ook: feminisme, dierenpartij of filatelie, hoofdstad Sofia, Bulgarije.

Mensen zijn minder geneigd om goederen met elkaar te delen. Wanneer men in onze wereld, die juist door haar globale karakter weer meer gelijkt op het nomadische model van de preagrarische samenleving, zich niet houdt aan de oeroude wetten van de gastvriendschap en gastvrijheid, en aan de mechanismen die door een van de eerste antropologen van de niet-Westerse volkeren, Mauss, zijn blootgelegd voor de uitwisseling van geschenken, wordt het meteen weer oorlog: binnen de familie, tussen families en clans onderling, dorpen en steden tegen elkaar, de mensen van het land tegen de stedelingen, feodale heersers (war lords in modern jargon) met hun gevolg onderling, de ene natie tegen de andere, de ene religie tegen de andere (en binnen deze categorie de ene afsplitsing van vermeende godsdienstige beginselen tegen de rest), Noord tegen Zuid en vooral West tegen Oost. In feite bevinden we ons, globaal gezien, in een dergelijke onverkwikkelijke situatie. De kleine moraal van deze short cut: goederen kunnen niet ongestraft geroofd worden, evenmin worden afgedwongen, men kan ze ruilen zonder winstbejag, ze moeten vrijwillig worden aangeboden en afgestaan wanneer het de vreemdeling of vijand daaraan ontbreekt - alleen zo kan vijandschap worden afgewend. En evenzo kan de angst voor vreemdelingen alleen worden bedwongen door die vreemdelingen als gasten te verwelkomen en op te nemen binnen de eigen samenleving.

Nog minder is de mens geneigd zijn partners of vrouwen met anderen te delen. Ik treed liever niet in kwesties van zedelijke hygiëne of moraal. Ik wil slechts dit zeggen, dat ik uit eigen ervaring weet dat het claimen van een partner of vrouw als exclusieve maat juist leidt tot het verlies ervan. Vrouwen, of andere seksuele partners, kunnen niet als eigendom worden beschouwd. De soort heeft het laatste woord in deze: kan het vrouwtje beter bevrucht of bevredigd worden door een krachtiger partij, dan zal zij zich, stiekem of openlijk, daaraan overleveren. En andersom is het de bedoeling van ons species dat het mannetje zijn zaad verspreidt in zo veel mogelijk vrouwtjes, opdat de betere en sterkere genen het winnen van de slappere. Dat is een biologische invalshoek, men kan het daarmee oneens zijn maar zo werkt het wel.

Het sterkste voorbeeld, luidt mijn stelling, van zaken die men liever niet met anderen wil delen, is de roem. Voor het gemak ga ik nu eventjes voorbij aan de eendagsroem van soubrettes of voetbalspelers, aan roem van mensen die alleen beroemd zijn omdat ze beroemd zijn maar die verder weinig kunnen, zoals Madonna of Paris Hilton. We

[p. 675]

spreken hier van echte roem - even vooruitlopend op mijn conclusie: van onsterfelijke roem, of de roem der onsterfelijkheid.

Maatschappelijk aanzien, of status, is altijd beschouwd als een van de meest begeerlijke onstoffelijke zaken om te verwerven. Hoe meer men daarvan heeft, des te geslaagder is ons leven, en hoe minder we hoeven te delen met anderen van de stoffelijke goederen of vrouwen. Die komen dan vanzelf naar ons toe. In onze hedonistische tredmolen wordt maatschappelijk aanzien niet meer afgemeten aan de oude deugden zoals wij die nog steeds kennen maar al lang niet meer beoefenen. Het lijkt erop of heden status louter nog kan worden uitgedrukt in geld - datgene wat we eerst door de beoefening van deugden die tot status leiden konden verzamelen. De middelste stap van het syllogisme is weggelaten. Hoe vervelend nu dat geld, veel meer dan status, relatief is. Je hebt, voor deze vorm van status, altijd meer geld nodig dan anderen. Terwijl status al iets van een absolute waarde in zich draagt, kan rijkdom nooit absoluut zijn. Vandaar die walgelijke ranglijsten in verfoeilijke blaadjes als Quote.

Het voorbeeld lijkt vanzelfsprekend absoluut: roem onderscheidt de allerbesten van het gemene volk - dat zou een soort definitie ervan kunnen zijn wanneer men niet meer kijkt naar plaats van geboorte of afstamming. En daaruit volgt: wat anderen aan roem ten deel valt, doet afbreuk aan mijn eigen roem. Gedeelde roem is minder roem - dan wordt het zoiets als het lidmaatschap van de Bond der Roodharigen (Conan Doyle), of van het rode boekje, mensen die alleen de interesse in honden, paarden en jacht gemeen hebben nu hun privileges terecht zijn afgeschaft. Roem is voor de maatschappij als grote liefde voor het individu: zij kan daarvan een handjevol per generatie aan, niet meer. En dan nog is het oneigenlijk dat je de roem op eigen vakgebied of specialiteit zou moeten delen met zoiets als de Grote Drie of een Bende van Vier. Maar de kwestie boort dieper, er staat meer op het spel.

Wat is roem, moeten we eerst weten. Ik bedoel niet die van staatslieden of krijgshelden. Roemrucht heeft met roem niets te maken. De roem is exclusief voorbehouden aan mensen binnen het domein dat voor de samenleving een surplus is, niet noodzakelijk, geen ruilmiddel, dat van de kunst. Hier vinden we bij uitstek derlieden die het niet te doen is om persoonlijke verrijking of welbehagen en geluk. Omdat mijn tijd en de mij toegemeten ruimte beperkt zijn, ga ik niet uitleggen dat de kunst graadmeter van beschaving is, vanaf de grottekeningen van Lascaux en de bronzen van Riace, tot aan Picasso en de Citroën ds - ik geef toe dat het voor de moderne tijd wat moeilijker ligt, al weet ik wel dat we in Nederland met Harry Mulisch en Kader Ab-

[p. 676]

dollah slecht worden voorgelicht door de Kwaliteitskrant, misschien toetssteen der intelligentie maar niet van goede smaak.

Ik houd mij aan het schematisch overzicht van Karel van Mander, een goede leerschool is nooit weg.

Inzicht (verstand) en vaardig vakmanschap samen leiden tot de juiste beoefening van de kunst. De aangeleerde gewoonte, de kunst op de juiste wijze te beoefenen heet deugd (virtus). Aangezien de hoogste kunst die van de juiste levenswijze is, geldt dit ook moraliter: deugd is de juiste combinatie van goede gewoonten, zoals die door studie en oefening worden aangeleerd en die het karakter van de kunstenaar zodanig verbeteren - want gewoonte is een tweede natuur - dat de deugdzame tenslotte rijp is om het heil te ontvangen, in christelijke termen salus, of tot een hogere levensstaat over te gaan: in antieke beeldspraak te midden van de Muzen op de Helicon te leven.
Deugd leidt tot eer (honor), op het aardse gebied bestaand in maatschappelijk aanzien (status) en roem (fama) die na de dood van de betrokkene voortleeft maar niet eeuwig is. Nog een stap hoger verkeert de eer in gloria, die onsterfelijk maakt.

Het is een gemeenplaats dat kunstenaars bezield worden door rancuneuze competitie. Tim Parks, in meerdere opzichten niet zozeer mijn voorbeeld als mijn evenknie, heeft daarover een doorluchtig essay geschreven. Rancune jegens vakbroeders is niet voorbehouden aan kleine geesten en kan niet als kinnesinne worden afgedaan. De allergrootsten lijden eronder, en sterker nog, vooral in het geval van schrijvers, ze brengen hun rancune onder woorden. Volgens Parks is de uiting van deze verongelijking onlosmakelijk verknoopt met het creatieve proces: er ligt een kweek van tegenspraak, zeg maar van aspiratie versus frustratie, ten grondslag aan elke diepgaande en serieuze opvatting van het schrijverschap die leidt tot ressentiment en verbittering.

Ik moet het zonder voorbeelden doen - die kan de welbelezen lezer zelf vinden - maar het is nu eenmaal zo dat de schrijver van fictie, paradoxaal genoeg veel meer dan de alledaagse journalist, in zijn bijna transcendente positie van overmoed, een gruwelijke strijd moet leveren om de wereld zoals die werkelijk in elkaar zit in overeenstemming te brengen met de ideële wereld van zijn fictie. Hij moet zijn lezers kunnen meeslepen in een boeiende en comfortabele vertelling, op zich een niet geringe opgave, zonder te versagen ze tegen de schenen te trappen, ze wakker te schudden, ze op te tillen en weer te laten vallen door hun gedeelde opvattingen over de wereld zoals die is, aan de

[p. 677]

kaak te stellen en onderuit te halen. Misschien niet zozeer uit een hoge ‘ethische’ roeping, een begrip dat ik liever vermijd, als wel omdat elk kunstwerk die naam waardig zulks vereist. Wij schrijven niet ter bevestiging van waarden, wij maken röntgenopnamen en houden die tegen het licht, in een nooit helemaal geslaagde poging iets bloot te leggen van de binnenkant, door schone schijn verborgen: de met het leven ingeboren dood oftewel de onuitsprekelijke en onzegbare chaos van het bestaan. Door te betekenen willen wij aangeven dat er geen eenduidige betekenis bestaat en dat betekenissen inwisselbaar zijn als valuta zonder goudstandaard. Wij weten vals geld te drukken.

Maar elke schrijver slijt zijn waardepapieren voor echt, met alle overtuigingskracht die hij kan opbrengen. Kortom, hij probeert ondeelbaar goed, namelijk zijn eigen door god of de muze ingegeven visie van de apocalyps, onder zijn lezers uit te delen. En daaruit volgt dat hij, hoezeer bewust ook van zijn eigen bedrog, zijn vakbroeders graag wil ontmaskeren als valsemunters.

Wanneer het wereldbeeld van een collega-concurrent bij groter groepen lezers ingang vindt, moet onze schrijver wel de klok gaan luiden en zal hij die collega uitschelden voor valse profeet, iemand die schelpjes of zand, Alkmaarse brillen of snoepjes van Japin verkoopt voor het goud van de waarheid - een waarheid waar hij zelf, vanuit zijn eenzame en allerhoogste, duur bedwongen en met diep lijden veroverde standpunt, de pacht op meent te hebben.

De roem die anderen ten deel valt is, aldus gezien, volkomen onterecht. En voor zover hem een eigen roem ten deel valt, doet die daar afbreuk aan. Of hij heeft zelf ongelijk en dus voor niets geschreven en daarmee onverdiende, onterechte roem vergaard, óf al die anderen zijn sjacheraars die halfbakken, slecht geassembleerde, overgeverfde waarheden in de aanbieding en uitverkoop doen.

Van alle zaken die je liever niet met anderen moet, wilt of kunt delen, is roem het duidelijkste voorbeeld. De roem van anderen maakt je eigen roem nietswaardig. Liever geen roem dan gedeelde roem.