De Gids. Jaargang 170

[p. 665]

Jurriaan Benschop
Over eenzaamheid

Een erg goede naam heeft eenzaamheid niet. Waar romantici het fenomeen nog bezongen omdat het de mens een brug naar de eeuwigheid bood, lijkt men er tegenwoordig nauwelijks tijd voor te hebben. Te druk met communiceren. Eenzaamheid is veelal een ongenode gast, die men zo snel mogelijk weer het huis uit werkt. Komt ongelegen.

Intussen kan ervan worden uitgegaan dat iedereen haar kent en beleeft. Eenzaamheid is, paradoxaal genoeg, iets dat mensen met elkaar gemeen hebben. Het is als met schoenen. Ga je erop letten dan zie je ze overal. Ieder draagt ze op eigen wijze, al dan niet passend bij kleding en voorkomen. Klassiek, stoer, losjes of elegant. Hoe beter je kijkt, des te meer varianten zijn er, des te meer is er ook aan af te lezen. Welke pas je zelf het best?

Met eenzaamheid is het net zo. De een staat zij goed, wordt er zelfs mooi van, de ander lijdt eronder en gaat er ongemakkelijk van lopen. Voor schrijvers en filmmakers is ze een dankbaar onderwerp. Voor cafébezoekers vormt ze een geliefd thema als de alcohol het gemoed op gang heeft gebracht. Voor monniken is ze een stille noodzaak om dichter bij God te zijn. Eenzaamheid is er in vele soorten en maten. Daarmee wordt het er niet overzichtelijker op. Eigenlijk zou voor elke soort een passend woord gevonden moeten worden. Maar die lijst zou in dit bestek te lang zijn, of überhaupt te lang, als ieder althans zijn eigen, unieke eenzaamheid kent.

Vooral in de stad er zijn schrille staaltjes van te zien, vaak verstopt in anonimiteit. In een grand café zag ik een man alleen aan een tafeltje, hardop in gesprek met zichzelf en de krant die hij voor zich had. Er zat agressie in zijn mimiek, vol agitatie sprak hij tot de krant. De mogelijkheid om met een medemens te praten leek niet in hem op te komen, terwijl er toch een café vol kandidaten was. Maar de anderen, die zag hij niet, die leek hij al lang geleden te hebben opgegeven. Zijn eenzaamheid was expliciet, aanwijsbaar, een herkenbaar harnas geworden, bijna potsierlijk. Hoeveel eenzaamheid bleef er intussen in

[p. 666]

datzelfde café, waar het galmde van gesprekken, aan het zicht onttrokken?

Je kunt eenzaamheid nooit helemaal zien, laat staan erin doordringen. Nooit weet je wat die ander precies denkt, voelt, beleeft of beweegt. In eenzaamheid wordt de mens een raadsel, ontoegankelijk voor de ander. Dat kan vervelend zijn, maar daar ligt ook haar schoonheid en potentieel. Want eenzaamheid biedt de mens een kans: een omgeving om geheel zichzelf te zijn, ongehinderd door anderen en wat die ervan denken of zeggen. Geen pose, niet gedicteerd door wenselijk gedrag, niet beïnvloed door een belang of door de moraal van de dag. Eenzaam kan de mens zonder commentaar zijn, onafhankelijk - al is het maar voor even, in gedachten.

Het is daarom eigenlijk vreemd dat eenzaamheid zo weinig populair is. Want wie wil dat niet? Een beschermde hof waarbinnen het denken vrij is, waarin het meest individuele zelf beleefd kan worden. Dat is toch iets om naar te verlangen voor mensen die zo graag individueel willen zijn, in plaats van ervoor weg te lopen?

Petrarca schreef een boek over Het leven in eenzaamheid. Voor hem was het een duidelijke zaak. Een eenzaam bestaan is geen kommer en kwel, maar juist heerlijk. Feitelijk het meest ideale dat een mens zich kan wensen. In zijn boek, geschreven in de veertiende eeuw, schetst hij de contouren van hoe zo'n bestaan eruit zou moeten zien. Ver weg van de stad, waar ambities, verlangens en verplichtingen het leven dicteren, verblijft de auteur in de natuur, waar hij tijd en rust heeft om te lezen en te studeren. Het is een bestaan zonder afleiding, feestgedruis en lichamelijk vertier, maar met vreugdevolle aandacht en eenzaamheid. Bijna zingend schrijft hij erover, niet één maar vele bladzijden, en hij noemt daarbij de velen die hem voorgingen en inspireerden.

Wie Petrarca leest, die moet bijna wel zin krijgen om eens goed alleen te zijn. Maar goed alleen, daar zit het hem juist in. Daar knelt de schoen, het is niet ieder gegeven om goed gezelschap voor zichzelf te zijn. ‘Je zult jezelf wel tegenkomen’ zegt men tegen mensen die de eenzaamheid opzoeken, of ‘de beerput zal wel opengaan’. Een ontmoeting met zichzelf is voor velen niet om naar uit te kijken. Dan loert de angst voor de eigen schaduw, voor spoken, voor het niets. Liever bellen ze een ander (alsof die geen slecht gezelschap zou kunnen zijn).

Op reis in den vreemde, als er geen veilig thuis is, komt de eenzaamheid graag tevoorschijn, als ongevraagd gezelschap. In een verhaal van Marsman, ‘De bezoeker’, is de ik-figuur op reis in een stad waar hij zaken heeft te doen. Na een dag werken in zijn hotelkamer gaat hij ergens eten, komt alleen een restaurant binnen, treft daar een volle zaal met mensen. Hij zoekt aan de rand een plekje ‘in den rug ge-

[p. 667]

dekt’. Hij is bang voor de eenzaamheid, voelt haar al aankomen en dat is bepaald onprettig. Alsof hij transparant wordt en opvalt in zijn eenzaamheid, een prooi voor de ogen van anderen. Het kost hem moeite zijn gemak te vinden. Dat lukt pas als er iemand bij hem aan tafel schuift waarmee een gesprek op gang komt. Het blijkt goed gezelschap, er ontspint zich een conversatie die openhartig is. Er wordt gerookt, wijn gedronken, het wordt een interessante avond. Deze disgenoot nu, blijkt helemaal geen ander te zijn, maar een dubbelganger die de ik-figuur zelf in het leven heeft geroepen. Zijn fantasie heeft hem gecreëerd, op het moment dat de eenzaamheid hem lastig viel.

Marsmans figuur haakt in op de splitsing die zich in zijn bewustzijn voordoet als de eenzaamheid hem overvalt. In zijn geval pakt dat goed uit. Via een enscenering van zichzelf komt hij weer tot eenheid en vaart hij de beschutte haven van de eenzaamheid binnen. Van angst of onrust is dan geen sprake meer. Eerder is het omgekeerd, is het vrijheid en een verruiming van geest die hij ervaart. Wie had zo'n avond willen missen, waarin zelfs de geheime kamers van het slot gaan?

Vaak schrikt eenzaamheid eerst af, maakt bang, ook de man in het restaurant had er last van. Hij had er ook vandoor kunnen gaan, afleiding zoeken. Terug naar het hotel, televisie aan, iemand bellen, videotje huren, papieren opruimen, toch maar liever niet alleen uit eten. Allemaal mogelijk, maar het zou een vlucht zijn geweest voor de eenzaamheid. En kennelijk wilde hij dat niet. Zijn nieuwsgierigheid was sterker dan zijn angst of onbehagen. Hij moest alleen een drempel over.

Veel kunstwerken zijn in eenzaamheid ontstaan. Gemaakt door kunstenaars die in eenzaamheid één werden met hun verf, taal of muziek. Ze waren eenzaam maar in goed gezelschap, want actief in de geest of met hun materiaal. Of misschien in gedachten zelfs met een medemens. Ze moesten de wereld laten terugwijken om hun werk te kunnen maken. En ook al is ‘de eenzame kunstenaar’ intussen een romantische notie die naast andere bestaat, voor de verbeelding is eenzaamheid nog altijd een gunstig atelier.

Petrarca wees er overigens op dat niet iedereen voor eenzaamheid geschikt is. Volgens hem zijn het vooral mensen die van de letteren houden, die er iets te zoeken hebben: ‘...zonder literatuur is eenzaamheid ballingschap, kerker, kwelling; met literatuur is zij vaderland, vrijheid, vreugde.’ Petrarca vond gezelschap in schrijvers, ook al waren ze dood, zodat hij eenzaam maar niet alleen was. Via hun werk waren anderen toch aanwezig, maar dan in de geest. En behalve boeken was er ook God, met wie hij - waar beter dan in eenzaamheid? - samen kon zijn. Hij had als het ware hoger gezelschap als hij alleen was.

[p. 668]

Zonder dat kan eenzaamheid een hard gelag zijn. Als er geen ontmoeting in het verschiet ligt, als er niets is om op in te haken, dan zal ze desolaat zijn. Maar is er daarentegen een roeping, een richting, iets om te volbrengen of te onderzoeken, dan kan de eenzaamheid verheffend zijn, vervullend, onderhoudend of functioneel. Eenzaamheid hoeft niet, zoals bij Petrarca, een definitieve breuk met het publieke bestaan te betekenen, weg uit de stad. Het kan ook gaan om een tijdelijk verblijf om daarna weer gesterkt terug te keren in het publieke leven. Een vorm van discipline in een bestaan dat erop gericht is soeverein te zijn.

Al met al verdient eenzaamheid een betere naam. Ze is geen allemansvriend, maar als ze langskomt, dan loont het de moeite met haar te spreken, in plaats van haar te verjagen als een ongewenste gast. Zij heeft interessante dingen te melden en kan ook ongekende vergezichten openen. Bovendien, wie de deur voor haar op slot houdt, die houdt een deel van zichzelf buiten de deur. En eenzaamheid wordt vooral dan schrijnend, als ze ontkend wordt.