De Gids. Jaargang 170

[p. 657]

Piet Gerbrandy
Over Cato de Jongere

Wat verstaan we onder heldenmoed? Om die vraag te kunnen beantwoorden dienen we eerst te weten wat moed is en ons vervolgens af te vragen wat iemand tot een held maakt. Indien iemand die nooit heeft liefgehad moet omschrijven wat liefde is, gaat hij te rade bij derden, bijvoorbeeld vrienden, romans of woordenboeken. Zullen we zijn definitie aanvaarden? Dat is niet waarschijnlijk. Een uitspraak over liefde door wie het gevoel niet kent, kan niet anders dan waardeloos zijn. Betekent dit dat alleen helden ons kunnen vertellen wat moed is, omdat zij deze gemoedstoestand aan den lijve hebben ervaren? Dat is een ongewenste conclusie, aangezien ze ons ertoe dwingt farmaceuten en zieken op hun woord te geloven, als zouden alleen zij de competentie hebben zinnige uitspraken te doen over de werking van geneesmiddelen, terwijl slechts de dictator werkelijk zou begrijpen hoe macht werkt. Wiskundigen moesten hun mond houden omdat ze noch met irrationele getallen, noch met de vijfde dimensie een persoonlijke band onderhouden, sportcommentatoren zouden, aangezien ze zelden op atletische prestaties kunnen bogen, in zwijgzaamheid wegkwijnen - wat geen verlies voor de openbare ruimte zou betekenen.

Ik waag mij aan een beschrijving van heldenmoed, ofschoon ik zelf geen held ben. Toen in ons land de dienstplicht nog bestond, wist ik mij daaraan te onttrekken door niet alleen mijzelf, maar ook de daartoe ingestelde commissie wijs te maken dat ik principiële bezwaren tegen het krijgswezen koesterde, zodat ik, in plaats van samen met lager opgeleide leeftijdgenoten door het struikgewas te tijgeren, in een uithoek van het koninkrijk als schoolmeester tewerkgesteld werd. Moed ken ik alleen van horen zeggen. Ik heb begrepen dat het dit is: het verlangen en vermogen gevaren aan te gaan of te ondergaan, gepaard aan de overtuiging dat dit zowel noodzakelijk als goed is. Niet zelden zal de moedige in zijn houding worden gestijfd door het besef dat hij er eer en bewondering mee oogst.

Het begrip is aan inflatie onderhevig. Iedereen zal toegeven dat er

[p. 658]

een verschil is tussen het opbiechten van een kruimeldiefstal en het afstormen op een zwaarbewapende vijand. Hoe groter het gevaar, des te meer verdient moed zijn naam. Misschien is alleen het gedrag van een held moedig te noemen. Want wat is een held anders dan iemand die metterdaad bewijst over uitzonderlijke moed te beschikken? In dat geval is het woord ‘heldenmoed’ een pleonasme, dat onvermijdelijk is geworden door de waardevermindering van het enkelvoudige begrip.

Was de Spartaan Leonidas een held? Toen ik onlangs de film 300 van Zack Snyder zag, begon ik daar ernstig aan te twijfelen. De protagonist van dit fascinerende wanproduct, deze geraffineerd vals ingekleurde orgie van spierkracht, bloed en staal, is een door zijn fascis - toïde opvoeding gedeformeerde menselijke robot, die in een roes van moordlust geraakt zodra hij een vijand ontwaart. Van helder nadenken is geen sprake, want een kind kan zien dat zijn actie bij Themopylae zinloos is, en 's mans nobele motieven mogen ernstig in twijfel worden getrokken. Het klinkt immers niet geloofwaardig wanneer de koning van een totalitaire stadstaat schreeuwend en schuimbekkend voorgeeft een voorvechter van de vrijheid te zijn.

Leonidas heeft één eigenschap die zelfs op de meest sceptische bioscoopbezoeker indruk maakt: hij is niet bang. Al doemen er de verschrikkelijkste monsters op, zijn reactie is nooit angst, hoogstens concentratie. Doden is voor hem een vak. Maakt hem dat tot een held? Ik geloof het niet. Moed dient zwaar bevochten te zijn, anders is het geen kunst een held te zijn. Pas wie zich ten volle realiseert dat hij met zijn leven iets waardevols zou kunnen verliezen, iets wat hij bij voorkeur zou behouden, kan moedig zijn. Je moet de doodsangst kennen om hem te kunnen weerstaan, zoals je de geilheid en de hebzucht moet ervaren om er weerstand aan te kunnen bieden. Moed veronderstelt niet alleen reële gevaren, maar ook het verlangen ze te ontlopen. Allen wie bang is kan moedig zijn.

De Romeinse literatuur toont ons menige held. Wie kent niet de door Livius opgetekende verhalen over Mucius Scaevola, die zonder een spier te vertrekken zijn rechterhand in het vuur steekt, over Horatius Cocles die in zijn eentje een brug over de Tiber tegen de Etrusken verdedigt, over Decius Mus, die zijn manschappen opzweept door zich ‘ten dode te wijden’ en onbekommerd op de gelederen van de Galliërs in te rijden? Geen van hen heeft echter een reputatie die zelfs maar in de buurt komt van die van Cato de Jongere (95-46 v.Chr.). We geven hem die bijnaam om hem te onderscheiden van zijn al even markante overgrootvader, Cato de Oudere, ook wel Cato de Censor genoemd, die er, zoals bekend, een gewoonte van maakte iedere rede-

[p. 659]

voering te besluiten met de oproep Carthago te vernietigen. Werden er over Cato Maior in de Oudheid al grappen gemaakt, het gedrag van zijn achterkleinzoon riep vooral ontzag en bewondering op, overigens niet zonder een zekere mate van ontzetting en afgrijzen. Horror is aantrekkelijk.

Cato was een verklaard aanhanger van de stoïsche levensovertuiging, die een extreme vorm van zelfbeheersing propageerde. Volgens de hardliners van de Stoa dienden alle emoties als ziekelijke aandoeningen te worden beschouwd. De ware stoïcijn streefde naar een stabiele toestand van gevoelloosheid, die gelijkgesteld werd aan ethische volmaaktheid en onverstoorbaar geluk. In de praktijk gaven de meeste stoïci toe dat deze apatheia voor een normaal mens onbereikbaar was. Het weerhield hen er niet van haar als ideaal te handhaven.

Maar Cato was niet normaal. Om niet door driften van welke aard dan ook afgeleid te worden leende hij zijn vrouw uit aan de redenaar Hortensius, die dringend om een bedgenote verlegen zat. Toen Marcia na jaren bij Cato terugkeerde, hervatten de echtelieden plichtsgetrouw hun ernstige en seksloze verbintenis. Nog generaties later oefenden Romeinse jongens in de retorenschool hun spreekvaardigheid aan de hand van de casus: ‘Moet Cato een vrouw nemen?’

Op het moment dat de burgeroorlog tussen Caesar en Pompeius uitbrak, nadat eerstgenoemde de Rubicon was overgestoken (januari 49 v.Chr.), besloot Cato zich te verzetten tegen Caesars dictatoriale ambities. Als stoïcijn moet hij ervan overtuigd zijn geweest dat het volgens een rigide logica opererende Noodlot zijn loop zou hebben, en kennelijk achtte hij het vanzelfsprekend dat zijn oppositie daarin een rol zou spelen. De dichter Lucanus vertelt in zijn gruwelijke epos Pharsalia (ca. 65 n.Chr.) met pervers enthousiasme hoe Cato's uitgeputte leger door de Libische woestijn trekt. Tijdens deze zinloze beproeving, waarbij vele soldaten op spectaculaire wijze aan dorst en slangebeten bezwijken, weigert Cato onbewogen ook maar een slok water tot zich te nemen.

Wanneer de starre veldheer verneemt dat Caesar definitief gewonnen heeft, trekt hij zich in het Noord-Afrikaanse Utica terug met een boek van Plato over de onsterfelijkheid van de ziel, waarna hij zich in zijn zwaard stort. Als bedienden komen aanrennen om hem te redden, trekt hij eigenhandig de ingewanden uit zijn buik. Zo sterft hij in de wetenschap dat hij zijn principes trouw is gebleven.

Moeten we Cato als een held beschouwen? Is hij een moedig man? Is uitzonderlijke moed misschien altijd een vorm van waanzin? Duidelijk is dat Cato's consequente rationaliteit heeft geleid tot gedrag dat we bij ieder ander als irrationeel zouden beschouwen. Het vervelende

[p. 660]

is dat we in zijn hart moeten kunnen kijken om te weten of hij een held is geweest. Pas als we zeker weten dat hij bang is geweest, mogen we hem moedig noemen.

Welnu, wie zijn vrouw heenzendt in een poging van seksuele verlangens te worden gevrijwaard, is bang voor liefde en genegenheid. Wie een einde aan zijn leven maakt om te voorkomen dat men hem zal dwingen een tiran te gehoorzamen, vreest voor zijn goede naam. En wie alvorens de hand aan zichzelf te slaan wil herlezen hoe Socrates glimlachend de gifbeker leegdrinkt, is niet vrij van doodsangst. Cato is een held.

Betekent dat ook dat wij zijn gedrag moeten navolgen? Ik hoop het niet. Mensen die erin slagen hun gevoelsleven te onderdrukken zijn niet de meest sympathieke figuren. Daar staat tegenover dat hun wederwaardigheden het in de literatuur of op het witte doek goed doen. We griezelen graag bij het zien van andermans koelbloedigheid. We leven echter alleen mee met een held die ook zwakke plekken vertoont. Door identificatie slagen we erin ons een voorstelling te maken van zijn moed. De beeltenissen van de lafaard en de held sieren twee zijden van dezelfde medaille. Niemand kan ons beter vertellen wat lafheid is dan hij die moedig is.