De Gids. Jaargang 170

[p. 649]

Geert van Istendael
Over een gebrek in ons maatschappelijk systeem

Ik kocht een paar schoenen, het soort waarvoor reclamemensen een entourage componeren met harige honden, open haarden, lage landhuizen en herfstige bomen. De mannen die het schoeisel aan de juiste doelgroep van potentiële consumenten moeten tonen, zijn eveneens harig en ze mogen tijdens de fotosessies een pijp roken. Kortom, het leven van de landjonker zoals het ons wordt voorgelogen in Britse tv-feuilletons. De verkoper in de winkel was jong. Hij roemde de legendarische stevigheid van het fabrikaat. Hij bezat zelf zo'n paar en, in zijn stem legde hij eerbied voor traditie en ambacht, na vier jaar was het nog altijd niet kapot. Daarvan werd ik toch even stil. Hij merkte het, en herhaalde met aandrang, ja, ja, vier jaar, meneer, het is bijna niet te geloven. Voor hem benaderde die tijdspanne de eeuwigheid.

Ik zei nog steeds niets. Maar diep in mij borrelde een zwarte soep waarin krachttermen dreven en verwensingen en jammergeschrei. Op de woorden van deze nietsvermoedende, jeugdige handelaar woog een groot, een ergerlijk, een dodelijk gebrek in ons maatschappelijk systeem.

Een schoen, een jas, een hoed die vroeger vier jaar meeging, wat was me dat voor ontuig! Een jas, die erfde je. Vandaag gooi je een jas weg. Vandaag is de prul verheven tot maatstaf.

Hoe je het ook draait of keert, ons maatschappelijk systeem huldigt één centrale waarde. Die waarde heet: veel. Of liever: méér. Ook al is het vuiligheid. De ouwe Marx had het voorspeld. Wanneer alles ruilwaarde wordt, dan betekent hoe meer altijd hoe liever.

Onze hoogste waarde is het gebrek waaraan we ten onder gaan. Ons maatschappelijk systeem is de wolf die zijn tong opensnijdt aan een ingevet mes en die gulzig zijn eigen bloed van de snede blijft likken tot hij crepeert. De eerste die er bij mijn weten op wees dat onze centrale waarde ons wel eens zou kunnen vernietigen, was een verdachte Oostenrijker, Günther Schwab, met zijn boek Der Tanz mit dem Teufel

[p. 650]

(1958). Hij was een roepende in de oprukkende woestijn en na hem hebben nog velen staan roepen, volkomen onverdachte lieden, zij het vooral in Duitse landen. Zelfs de echo antwoordde niet. Nu zijn er tekenen die wijzen op kentering. Michele Marinaio, de in ons taalgebied te weinig gewaardeerde denker uit Rome, had het onlangs nog over een nooit eerder vertoond toekomstperspectief voor de Europese Unie. Niet toevallig gaf hij het een Duitse naam: Klima-Schicksalsgemeinschaft.

De geschiedenis van de mensheid is de geschiedenis van gebrek: honger, kou, lompen, slepende ziekte. Meer is altijd barre noodzaak geweest. Ooit leefden de mijnwerkers in de Borinage en de keuterboeren in de Peel zoals nu de schuldslaven in India of de campesinos in Mexico. Bekommerde kindersmoeltjes, ongedierte, blote voeten, stof, tering, dat alles in de tijd toen mijn moeder en haar zussen, mijn ongetrouwde tantes, jonge meisjes waren. De warme vrouwen die mijn kleutertranen hebben gedroogd en mij snoep hebben toegestopt waren zelf grootgebracht te midden van zwart-witfoto's boordevol alledaagse, lijfelijke ellende. Dat is allemaal kortgeleden. In grote delen van de aardbol is het heden.

Ten tijde van mijn kleine tantes en groot onrecht verscheen Das Buch von der Armut und vom Tode en daarin staat een der walgelijkste zinnen aller tijden: Denn Armut ist ein grosser Glanz aus innen... Erger formuleren kan niet, de regel werd dan ook geschreven door Rainer Maria Rilke. Rilke luisterde naar zijn kilste muze. Het huis van de arme vergeleek hij met ein Altarschrein en de arme zelf met der Frühlingsregen. Hij brande ervoor in de hel!

Wie geen nagel heeft om zijn gat te krabben, heeft maar één obsessie: hoe kom ik aan die nagel. Intussen zijn wij hier, in de rijke wereld zover, dat we kunnen kiezen uit honderden soorten nagels. Nog nooit hadden we het zo goed, al sinds de jaren zestig wordt het ons toegeschreeuwd. We zijn sindsdien alleen maar rijker geworden. Maar tot op heden hebben we de sprong van armoe naar rijkdom niet verwerkt. Ook wij willen meer, nog altijd.

Sta me toe het verhaal te vertellen van de lange puber. In de lagere school was hij een klein, spichtig scharminkel. Hij werd uitgescholden voor onderdeur. Op zijn veertiende kreeg hij een groeischeut. Hij werd een meter zeventig. Een jaar later haalde hij een meter tachtig. Op zijn zeventiende was hij een meter negentig. Onder zijn leiding won de basketbalploeg van de school de ene wedstrijd na de andere,

[p. 651]

want hij was niet alleen lang, hij mikte ook loepzuiver. Bij één meter zesennegentig stopte het. Vroeger zág je hem gewoon groeien, nu kwam er niets meer bij, geen millimeter. Verontrust trokken pa en ma met zoonlief naar de huisarts. Die vroeg wat de kleine mankeerde. Hij groeit niet meer, zeiden de ouders bekommerd. Of hun zoon misschien niet toe was aan groeihormonen, vroegen ze. Groeihormonen, hikte de dokter en plooide dubbel van het lachen. Toen hij weer wat bijkwam en zich oprichtte, waren ouders en zoon verdwenen.

Wie nu zegt dat die ouders knettergek waren, zegt dat ons maatschappelijk systeem waanzinnig is. De dwanggedachte van de ouders is die van onze heersers. Van ons allen, want wij kiezen hen. Ik geef het toe, sinds enige tijd wagen ook onze heersers zich aan forse uitspraken over de ecologische catastrofes die ons te wachten staan, smeltende ijskappen, ontketende orkanen, verstepping en verwoestijning. Maar bij het horen van het woord groei blijven ze diep naar de weerstrevende aarde buigen, onderworpen, verdwaasd glimlachend, hardleers. Wee, wee degene die het woord krimp uitspreekt! Hij is de aartsketter! Hij is de ondergang van de mensheid. Vade retro! Achteruit, Satan! Hij wíl ook achteruit, de onzalige, terug naar honger, kou en harde tijden. Vaal van angst lispelen onze heersers: negatieve economische groei. Het is alsof je de Baarlijke Duivel Negatieve Jahweh zou noemen.

Onze kranten puilen uit van ecologische rampspoed. Deskundigen voorspellen dat hier in de Lage Landen het water ons weldra tot de lippen zal staan. We moeten iets doen, we moeten dringend iets doen! Maar in diezelfde kranten kun je ook heel andere onheilsboodschappen lezen. Bijvoorbeeld, dat het consumentenvertrouwen in de Verenigde Staten afneemt. Alarm in alle hoofdkwartieren! Paniek op alle regeringsbanken! Wij zijn ten dode opgeschreven als het consumentenvertrouwen afneemt. Niet één opiniemaker is er die durft te schrijven: Gut, eindelijk worden de Amerikanen verstandig. Eindelijk laten ze zich niet langer al die rotzooi aansmeren. Misschien zou dat het begin van een oplossing kunnen zijn.

Vandaag laat ik me een lor aansmeren, overmorgen is die kapot. Geen nood, volgende week is de mode toch veranderd. In de kast liggen balen vodden en de kast zelf dondert zowat uit elkaar. Maar vol trots tronen we op onze hoogst eigen, onophoudelijk opzwellende mesthoop en naast ons planten we een bord waarop in koeien van letters te lezen staat: Meer. Dat is het gebrek in ons maatschappelijk systeem.

Vandaag draag ik een jasje dat mijn vader kocht in 1975. Het gaat al

[p. 652]

meer dan dertig jaar mee, ik heb het geërfd, het is nog steeds niet versleten, ik heb zopas een aanvraag voor bescherming gericht tot Monumentenzorg. Ik prijs dus niet de lompen waarin ten tijde van Troelstra en Anseele de proletariër zich door nood gedwongen moest hullen, integendeel. Ik jat het beste wat adel en haute bourgeoisie nooit hebben willen delen met de door hen geminachte massa. Door de eeuwen heen hebben baronnen en burgerheren perfect geweten wat goed was - voor henzelf. Ik wil niet dat de wereld aan ons gebrek kapot gaat. Mijn kinderen en kindskinderen zijn me te lief. Dies eis ik chique karigheid op.

Consumentenvertrouwen is altijd vermetel. Slechts bodemloos wantrouwen kan ons vel redden. Alleen als wij ons de supreme minachting van de ware edelman eigen maken, zullen wij het oorverdovende gekletter van de hedendaagse geglobaliseerde economie tot zwijgen kunnen dwingen. We moeten, zo niet gaan we naar de hel en dat is geen beeldspraak.

Liever één pezige loopkip van boer Krelis dan tien Thaise waterkiekens volgepompt met varkenseiwitten.

Liever één verweerd landhuis dat er al twee eeuwen staat en dat me belooft de volgende twee eeuwen koppig bewoonbaar te blijven dan een modieus woongebeuren dat over twintig jaar onbewoonbaar verklaard moet worden.

Liever een geërfd hemd dan een gekocht hemd.

Nog kunnen we naar het verleden lopen. Daar bevindt zich de toekomst. Voor het bestuur van het land is democratie het minst slechte systeem. In economische zaken echter komt het heil van aristocratie. Iedereen aristocraat. Het is de enige uitweg.