De Gids. Jaargang 170

[p. 640]

Annet Mooij
Met je leven betalen om aan je lusten te ontkomen

Als we de bijbel mogen geloven, zijn de eetlust en de weetlust de oudste zonden van de mensheid. Eva kon zich niet beheersen en at van de verboden vruchten van de boom der kennis. Die smaakten haar goed, waarna ook Adam overstag ging. Hun Schepper kwam erachter en verdreef hen uit het paradijs. Onschuld verloren, schaamte geboren. Sindsdien baren de vrouwen met helse pijnen hun kinderen en moeten de mannen zwoegen en zweten op een vervloekte aardbodem om hun kost bijeen te schrapen.

Als we Freud mogen geloven, is de moordlust de oudste zonde van de mensheid. Een horde zonen gaf zich eraan over, wat resulteerde in de oorspronkelijke vadermoord. Het berouw kwam na de zonde, waarmee een eerste stap in de gewetensvorming was gezet. Die geschiedenis herhaalt zich in het klein in de levensloop van ieder individu, met dit verschil dat een heuse daad van agressie niet eens nodig is om het geweten in staat van paraatheid te brengen. De verboden aandrang hoeft zich enkel maar als aandrang te roeren om in onszelf de vermanende stem te laten opklinken van ouders, opvoeders en schoolmeesters: niet doen, mag niet. Zo houden we de agressieve impulsen eronder maar ze blijven ons plagen in de vorm van schuldgevoel, zoals onze verdrongen seksuele aanvechtingen terugkeren in neurotische symptomen.

Schaamte, schuld, neuroses - zij zijn kennelijk de prijs die we betalen voor het koesteren van verboden verlangens, neigingen en wensen. Of om nog even bij Freud te blijven: de prijs die we betalen om vreedzaam samenleven mogelijk te maken. De kurk waar iedere cultuur op drijft bestaat uit de verzameling slechte gewetens van haar leden - dat is ons onbehagen.

Voor de meeste mensen valt ermee te leven. Hun moordlust houden ze er zonder moeite onder, hun wraaklust leiden ze in goede banen en de overige lusten, vleselijk en geestelijk, verschaffen hun genot. Je hoeft de tv maar aan te zetten om te zien dat onze lusten er niet langer zijn om in stilte onder te lijden maar om aan de openbaarheid

[p. 641]

prijs te geven. In de praktijk van alledag zijn de genoegens waar we ons slecht over voelen gereduceerd tot de aanvechtingen die onze gezondheid kunnen schaden: roken, snoepen, vet eten, onveilig vrijen, onmatigheid.

De aandriften die hevige schuldgevoelens en ondraaglijke schaamte veroorzaakten, waren meer iets van de negentiende eeuw. Nergens zijn ze beter geboekstaafd dan in het werk van de Oostenrijkse psychiater Richard von Krafft-Ebing, een van de pioniers van de wetenschap van het geslachtsleven. Die wetenschap schonk in Krafft-Ebings tijd het leven aan een reeks van nieuwe, geslachtelijke lusten, de seksuele perversies, stuk voor stuk benoemd en beschreven: homoseksualiteit in 1869, exhibitionisme in 1877, fetisjisme in 1887. In de jaren negentig volgden nog masochisme, sadisme en pedofilie. Krafft-Ebing zelf mocht zich de geestelijke vader van die laatste drie begrippen noemen.

Krafft-Ebing schreef erover in Psychopathia Sexualis. Dit werk, aangekondigd als een ‘klinisch-forensische studie’, verscheen voor het eerst in 1886 en bevatte een overzicht van alle mogelijke seksuele afwijkingen. De herdrukken volgden elkaar in hoog tempo op, want het boek vond een warm onthaal. Dat hing ongetwijfeld samen met het prikkelende karakter ervan; de lezer stuit op een groot aantal beschrijvingen van seksuele ervaringen en fantasieën, op citaten uit semipornografische lectuur, verkenningen van de seksuele onderwereld, pikante etnografische weetjes en tal van passages waarin personen uit de doeken doen hoe zij in verrukking raken van soldaten of volksjongens, van damesondergoed of zweepslagen, van zweetvoeten of kreupele meisjes. Het was een lange stoet van ‘stiefkinderen van de natuur’, zoals Krafft-Ebing ze noemde, die hij eerder met deernis dan met afkeuring ten tonele voerde.

Veel patiënten kende Krafft-Ebing uit zijn eigen praktijk, maar in zijn drang de wetenschap van het geslachtsleven vooruit te helpen, riep hij zijn publiek ook op met hem in contact te treden. Dat was niet tegen dovemansoren gezegd. Veel van zijn lezers voelden zich aangesproken; ze schreven brieven, soms complete autobiografieën, waarin zij hun eigen geval aan hem voorlegden. In totaal verzamelde Krafft-Ebing meer dan vierhonderd gevallen van seksuele deviantie, een aantal dat de tot dan toe bestaande casuïstiek ruimschoots overtrof.

Onder de bewoners van het seksuele rariteitenkabinet dat Krafft-Ebing op deze manier aanlegde, vormden de homoseksuele mannen een meerderheid. Hun verhalen zijn vaak aangrijpend. Uit al hun openhartigheid, hun bereidwillige, soms genadeloze zelfontleding

[p. 642]

spreekt een enorme nood en een grote behoefte aan lotsverbetering. ‘Doordrongen van de overtuiging, dat het raadsel van ons bestaan slechts door onbevooroordeeld denkende mannen der wetenschap kan worden opgelost,’ schreef een koopman van even in de dertig aan Krafft-Ebing, ‘schets ik mijn levensloop eenig en alleen met het doel, hierdoor wellicht iets tot opheldering van deze wreede dwaling der natuur bij te dragen.’ Sommigen wendden zich radeloos van zelfhaat tot Krafft-Ebing, op de rand van de zelfmoord en wanhopig op zoek naar verlossing. Het ontbrak deze mannen lang niet altijd aan mogelijkheden om aan hun gerief te komen, maar hun leven in het verborgene, hun schuldgevoelens, hun permanente angst voor ontdekking en chantage was hun langzamerhand opgebroken. Ook de aangehaalde koopman bevond zich op dood spoor: hij verdroeg zijn manier van leven niet meer, maar kon er ook niet mee ophouden. Of castratie misschien uitkomst bood?

Dit leger van ongelukkigen torste de zware last van een geheim gevoelsleven. Alles wat zich sindsdien op het persoonlijke en maatschappelijke vlak aan emancipatie heeft voltrokken, is natuurlijk alleen maar toe te juichen. In ons deel van de wereld hoeft niemand meer met zijn leven te betalen om aan zijn lusten te ontkomen, en dat is een groot goed. Dat neemt niet weg dat de hartekreten die uit het verleden opstijgen meer zijn dan verwijzingen naar een ellendige werkelijkheid die nu gelukkig voorbij is. Ze bezitten ook een ontroerende kwaliteit: er spreekt een authentiek gevoel uit dat zich tegen alle verdrukking in een weg baant.

Iets vergelijkbaars vind je in het werk van Jacob Israël de Haan, minder in Pijpelijntjes dan in zijn Pathologieën. De ondergangen van Johan van Vere de With. Het is die authenticiteit van de beschreven zielenworsteling die De Haans temerige stijl verteerbaar maakt. Pathologieën is een naargeestig en beklemmend boek. Het vertelt het verhaal van een fijnbesnaarde en hoogbegaafde jongen, Johan van Vere de With, die worstelt met zijn homoseksuele neigingen. Hij wil niet zo zijn, maar hij is zo. Na een lange en moeizame innerlijke strijd besluit hij zijn vader in te lichten, met wie hij een diepe band heeft en die zelfs enige tijd het object van zijn verlangen is. Die reageert volkomen afwijzend: ‘Jouw gevoelsleven is onduldbaar, meen dus niet, Hans, dat het geduld zal worden’, laat hij zijn zoon weten, en het komt niet meer goed. Na de breuk met zijn vader en zijn vertrek uit het ouderlijk huis valt de ongelukkige jongen in handen van zijn nieuwe huisgenoot, de kunstenaar René, een ziek figuur die zich al snel ontpopt als een meedogenloze en wrede minnaar. De hoofdpersoon weet zich nog wel een aantal keren tijdelijk te ontworstelen, maar kan zich uiteindelijk

[p. 643]

slechts uit de greep van zijn sadistische kwelgeest bevrijden door een einde aan zijn leven te maken.

Dezelfde elementen - de tweestrijd, het zondebesef, de worsteling met eigen aanvechtingen - zijn ook te vinden in De Haans latere dichtwerk, zoals sommige van zijn Kwatrijnen:

Dit: dat ik overal heb liefgehad
En nergens kon vergeten,
Dat ik tot Vreugde neergezeten,
Slechts wroeging had

Al wat gij lijdt, heb ik geleden
Door dagen dor, door nachten leeg en heet.
Als ik het kon, hoe graag gaf ik u vrede.
Maar ik ben een, die van geen vrede weet.

Wat dit oeuvre ontroerend maakt, is niet de homoseksuele inhoud maar de ontembare kracht van het verlangen die eruit naar voren komt. Eenzelfde sensatie overvalt je als je leest over de jeugd van Aletta Jacobs, die beheerst werd door zo'n overweldigende drang tot leren dat ze er letterlijk ziek van werd toen haar verlangen gedwarsboomd dreigde te worden. Je vangt een glimp op van de oerkracht van de lust die sterker is dan jezelf. Een soort natuurgeweld waarin nog niets is te herkennen van de behaagzucht en de kijk-mij-eens-maniertjes van de tegenwoordige bekenteniscultuur.