De Gids. Jaargang 170

[p. 635]

Désanne van Brederode
Dat men terughoudend moet zijn als men zich inlaat met een oordeel over Gods beschikkingen

Omdat geen weldenkende christen het tegenwoordig nog waagt aan rampen, oorlogen, armoede en ziekten een goddelijke bedoeling toe te kennen, maar slechts spreekt over de inspiratie die van het geloof uitgaat, worden hem vaak lafheid, halfzachtheid en een inconsequente denkwijze aangewreven. Wat is religie waard als de gelovige alleen nog in zijn eigen geluk, verdriet en pijn de hand van een goddelijke macht wil zien, maar terugdeinst voor een spirituele duiding van het (nood)lot dat anderen treft?

Zowel atheïsten als orthodoxe gelovigen (bien étonnés de se trouver ensemble) verwijten moderne gelovigen dat zij hun geloof ‘te individualistisch’ beleven. Op hun beurt wringen moderne gelovigen zich in bochten om dit verwijt te pareren. Dat ze de onwrikbare geen verboden van een kerk onderschrijven noch naleven, betekent niet dat ze opportunistisch ‘graaien’ ten behoeve van hun eigen heil en vertroosting. Velen brengen hun persoonlijke geloof op een persoonlijke manier in praktijk, bijvoorbeeld als vrijwilliger in de daklozenopvang of als lid van Amnesty, en zijn daarin wel degelijk consequent. ‘Maar zulke betrekkingen kun je ook aangaan vanuit een niet-religieus geïnspireerd rechtvaardigheidsgevoel,’ riposteren critici terecht. Dat moet de moderne gelovige beamen. Misschien komt het hem na een dergelijke opmerking opeens onzinnig voor dat hij ‘nog wel’ religieuze ervaringen en verhalen nodig heeft om goed te doen, terwijl zoveel anderen geëngageerd zijn op basis van louter verstandige overwegingen.

*

Wat zowel moderne gelovigen als hun critici vergeten, is dat Jezus Christus de eerste moderne gelovige was, die durfde te tornen aan de morele wetten van zijn cultuur en tijd, als deze ten koste gingen van de mens die Hem smeekte om Zijn hulp. Ze afschaffen deed Hij niet, Hij toonde alleen dat ze niets betekenden zolang ze niet persoonlijk wer-

[p. 636]

den doorleefd, in telkens wisselende situaties. Een rebel, een provocateur, een revolutionair was Jezus niet. Helaas voor degenen die menen dat Jezus een sociaal-politiek emancipatieprogramma uitdroeg; Zijn boodschap is meer dan een omkering die stelt dat wie arm, ziek of zwak is, automatisch gezegend is, waar rijken en machtigen zich hard moeten inspannen om het Koninkrijk Gods te beërven.

Evenmin was Jezus een democraat. Van Zijn twaalf leerlingen was Johannes Hem het liefste, en dit duidt hoegenaamd niet op een gelijkheidsideaal. Jezus bevrijdde geen groepen mensen, maar enkelingen die daar uitdrukkelijk om vroegen. Aan het kruis, met aan weerszijden een ander kruis waaraan een misdadiger was gespijkerd, vergaf Hij alleen de misdadiger die zijn berouw uitsprak. Tegen deze man zei Hij: ‘Nog heden zult gij met mij zijn in het paradijs’, tegen de ander zweeg Hij. Niemand kan dus stellen: ‘Misdadigers in het algemeen worden uiteindelijk wel vergeven, want Jezus vergaf er ook één.’

En wat te denken van de uitspraak ‘Vrouw, uw geloof heeft u gered’? Duidt die er niet op dat Hij een helper was die anderen slechts kon begeleiden in het proces van hun eigen verlossing? Zei Hij daarmee niet dat de inspanningen van het individu zelf moesten komen?

Passief ‘van goede wil zijn’ was voor Jezus niet genoeg. Er moest een zekere mate van zelfonderzoek hebben plaatsgehad, voordat vergeving, genezing of zegening mogelijk was.

Alleen de Mensenzoon kon peilen hoe sterk iemand zich bewust was van de balk in zijn eigen oog en aan die balk ‘leed’ - geen ander mens kon of kan dat.

*

Zelfonderzoek is aan geen psychiater of coach uit te besteden, of in een gemeenschap van gelijkgestemden bespreekbaar te maken: anderen zullen, met de beste bedoelingen, je hooggestemde idealen soms uit je hoofd praten, of de angsten, gewoonten en driften die je hinderen bij het naleven van dit ideaal bagatelliseren. Ware geloofsbroeders en -zusters bemoeien zich daarom niet ongevraagd met elkaars innerlijke worstelingen en leggen evenmin ongevraagd hun eigen hartsgeheimen op tafel. Door dit soort schaamteloze, incestueuze intimiteit ontzegt men de ander juist zijn persoonlijke ontwikkeling. En ze draagt het gevaar in zich dat men zich als clan superieur waant aan ‘de rest’. De zogenaamd zo zachtaardige, begripvolle Jezus stelt het in Mattheus vers 10:34-40 duidelijk: ‘Meent niet dat Ik gekomen ben om vrede te brengen op de aarde; ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik ben gekomen om tweedracht te bren-

[p. 637]

gen tussen een man en zijn vader en tussen een dochter en haar moeder en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder; en iemands huisgenoten zullen zijn vijanden zijn. Wie vader of moeder liefheeft boven Mij, is Mij niet waardig: en wie zoon of dochter liefheeft boven Mij, is Mij niet waardig; en wie zijn kruis niet opneemt en achter Mij gaat, is Mij niet waardig. Wie zijn leven vindt, zal het verliezen, maar wie zijn leven verliest om Mijnentwil, zal het vinden.’ Betekent dit dat ik familiebanden en vriendschappen bruut moet beëindigen? Nee. Het zwaard dat Jezus is, is niets anders dan mijn persoonlijke, van God gegeven geweten, dat mij in sommige gevallen kan vervreemden van verwanten en dierbare vrienden - en de eenzaamheid die het volgen van mijn eigen geweten mij kan opleveren, ben ik verplicht te dragen. Wie voor onbegrip en hoon van leden van de eigen groep terugdeinst, een sympathiek imago wil behouden, wie toch liever buigt voor de communis opinio van zijn familie, vriendenkring, collegae, politieke club of kerkgenootschapje, verliest inderdaad het leven - opgevat als het eigen, onvervreemdbare morele bewustzijn dat alle handelingen doortrekt. Capituleren voor een exclusief, warm, familiaal wij-gevoel is de dood. Misschien is het toppunt van moreel bewustzijn wel: afzien van de behoefte aan een gedeelde levensvisie en moraal. En proberen in te zien dat ieder mens op de wereld een geheel eigen roeping heeft, en eigen neigingen waarmee hij in het reine moet komen. Daarbij is het, als gezegd, geen mens gegeven dat hij het hart van een ander mens kan peilen.

Door Jezus weten we dat God, Zijn Vader, anders oordeelt dan wij mensen. En dat er uit deze andersheid niets valt af te leiden: geen wet, geen gebod, geen kennis van Gods plan.

*

Slechts één gebod gaf Jezus zijn leerlingen: ‘Dat gij elkander liefhebt zoals ik U heb liefgehad.’ We weten dat die liefde tot het uiterste ging. Dat Hij zichzelf brak en uitdeelde, opdat wij Hem in ons konden opnemen, lichamelijk en geestelijk - opdat Hij meer aan ons, en wij meer aan Hem gelijk zouden worden. Deze innigheid is ontroerend, maar heeft niets sentimenteels of zweverigs. Ze is ook niet te institutionaliseren. Als Jezus over Petrus zegt ‘Op deze rots zal ik mijn kerk bouwen’, kun je dat alleen maar opvatten als superieure ironie: tot driemaal toe loog Petrus over zijn vriendschap met Jezus, hij kende hem zogenaamd niet - noem dat maar een rots! Ik geloof niet dat Jezus ooit een kerk heeft gewild als de roomse, protestantse of evangelicale instituten: ik geloof dat Zijn kerk daar was, en is, waar twee of

[p. 638]

drie mensen in Zijn Naam bijeenzijn en de aan God geofferde gaven van brood en wijn delen, nadat deze door het gebed zijn geworden tot lichaam en bloed van Jezus. Moeten deze mensen het over alle morele kwesties unaniem eens zijn? Natuurlijk niet! En ze mogen al helemaal niet gedwongen worden door anderen opgestelde regels te eerbiedigen; die dwang betekent hoe dan ook het inleveren van een deel van hun individualiteit, hun zelfbewustzijn. Hoewel al het gekakel over (zen)boeddhistische egoloosheid tegenwoordig weer heel hip klinkt, is niets zo contraproductief in de naastenliefde als een egoloos persoon. Immers: als ik geen ik meer ben, kan ik me ook niet inleven in een ander ik. Dan los ik willoos en karakterloos op in een vaag geheel, een kunstmatig oceanisch en extatisch wij-gevoel, en ben ik niet thuis als een ander mij, en niemand anders, om hulp of vriendschap vraagt. Bovendien kan ik zelf geen vragen meer stellen.

Ook de Gouden Regel van Kant, ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’, is een te smalle basis om te oordelen, hoewel veel moderne gelovigen hun moraliteit graag op deze zuiver rationele formule baseren. Als het gaat om moord kun je inderdaad zeggen: ‘Je mag niet moorden, want je wilt zelf toch ook niet worden vermoord?’

Wat in deze regel mist, is een gul inlevingsvermogen. Ik kan zeggen: ‘Ik kan goed tegen burengerucht, dus moeten mijn onderburen ook maar tegen mijn muziek kunnen.’ Maar wat nu, als mijn buurvrouw componiste is, en ieder vals trillertje in mijn muziek opmerkt, ook als ik het volume laag heb staan? Dan geldt een andere regel, die ik alleen mezelf kan opleggen: ik moet me proberen voor te stellen hoe erg datgene waar ik zelf geen aanstoot aan neem, voor een ander, met een fijner afgesteld gehoor, kan zijn. Ik moet mezelf niet langer als maat nemen, maar me afvragen: hoe beleeft een ander mijn handelingen? Vervolgens kan ik op de buurvrouw afstappen met de vraag ‘Stoort mijn muziek u?’ Die vraag stellen is duizendmaal moeilijker dan wachten tot de buurvrouw vraagt of het iets zachter kan, dan net zolang praten tot er een redelijk compromis is bereikt, en ten slotte haar verzoek na elven 's avonds honoreren. Iemand vragen naar zijn of haar beleving, op eigen initiatief naar iemand doorvragen, dat is: je vastgeroeste oordelen willen offeren. Het is een stap uit jezelf treden en in de ander komen - en tegelijk een stap terug doen en ruimte maken voor de ander in jou. Het is wat gelovigen oefenen tijdens de communie, waarbij de Ander dan niemand minder dan Christus is.

[p. 639]

Jezelf terughouden in oordelen over Gods beschikkingen is niet gemakzuchtig, opportunistisch, of een manier om door iedereen in gelijke mate bescheiden en aardig gevonden te worden - het is hard werken. Het vraagt om onafgebroken zelfonderzoek; niet zelden maakt het je pijnlijk eenzaam. Dat moderne gelovigen terughoudend zijn en ook van kerkelijk leiders geen oordeel accepteren, dat ze alleen spreken over de mooie aspecten van een religieus leven en ongelovigen niet intimideren met preken over hel en verdoemenis, hoeft niet voort te komen uit een hedonistische, wereldvreemde ‘laten we het vooral positief houden’-mentaliteit.

Zolang ik niet zonder zonden ben, heb ik niet het recht een steen te werpen, laat staan een gooi naar de Absolute Waarheid te doen. Misschien begrijpen moderne gelovigen Jezus Christus zelfs vele malen beter dan alle godgeleerden en heilige vaders in de eeuwen hiervoor. Ze durven net als Hij in stilte te vragen ‘Mijn God, waarom hebt Gij deze wereld verlaten?’ en daarmee redden ze zichzelf. Van de hoogmoed die mensen steeds opnieuw verhindert menselijk te zijn.