De Gids. Jaargang 170

[p. 630]

Monica Soeting
Over de kannibalen

Meer dan honderd jaar geleden verscheen in Groot-Brittannië een roman met de titel Jane Eyre, onder de naam van de schrijver Currer Bell. Toen diens tijdgenoten het boek bespraken, prezen ze de masculiene eigenschappen ervan, of bekritiseerden het om dezelfde reden. De stijl getuigde van een grote uitdrukkingsvaardigheid, of was te grof voor woorden, al naar gelang de voorkeur van de critici. William Makepeace Thackeray beschouwde het als een werk van een genie.

Dat was allemaal voordat bekend werd dat Currer Bell geen man was, maar een vrouw, die niet Currer Bell heette, maar Charlotte Brontë. Toen de critici dat eenmaal wisten, vonden ze Jane Eyre te flauw, te feminien en te romantisch om het serieus te prijzen of bekritiseren. Een werk van een genie kon het boek al helemaal niet meer zijn, want een genie is per definitie nu eenmaal altijd een man.

Tegenwoordig zijn we wijzer, denken we. Wij beoordelen een boek alleen maar naar stijl en inhoud, en nooit naar de sekse van de auteur. In zekere zin zijn onze onwetende, discriminerende voorouders, die je wat dit betreft nog als wilden zou kunnen beschouwen, minder barbaars dan wij, omdat zij zonder enige scrupules verkondigden dat zij vrouwen inferieur achtten aan mannen. Dat denken we tenminste. Maar nog geen tien jaar geleden stelden Annette Portegies en Ron Rijghard in een boek over de geschiedenis van de Nederlandse literatuur vast dat er aan het eind van de twintigste eeuw sprake was van een ‘feminiene trend’. Dat vinden ze al even verwerpelijk als hun negentiende-eeuwse collega's, want in boeken van vrouwen, schrijven ze, wegen ‘emotieve kwaliteiten [...] op tegen eventuele stilistische of structurele kwaliteiten’ en dat is natuurlijk niet zoals het hoort. De samenstellers van de nieuwe literaire canon lijken niet veel anders te denken, gezien het geringe aantal vrouwen dat op hun lijst voorkomt. Zelfs Belle van Zuylen ontbreekt erop. En dat terwijl juist zij altijd benadrukte dat je je oordelen altijd op de concrete werkelijkheid moet baseren en je niet mag laten leiden door abstracte idea-

[p. 631]

len en platte vooroordelen. Afgezien van de vraag wat een ‘feminiene trend’ is, ontkracht de werkelijkheid het oordeel van Portegies en Rijghard. Wetenschappers die er onderzoek naar hebben gedaan, hebben vastgesteld dat de meeste mensen alles wat met emotie te maken heeft, als typisch vrouwelijk beschouwen, zelfs als die emotie van mannen komt. Toen die wetenschappers - het waren trouwens Noord-Amerikanen - studenten een fragment lieten lezen waarin een verpleegster met liefde en aandacht een stervende soldaat verzorgt, wisten die studenten bijna allemaal zeker dat het verhaal door een vrouw was geschreven. In werkelijkheid kwam het fragment uit A Farewell to Arms, een boek van de auteur die tot de grootste macho's onder de mannelijke schrijvers wordt gerekend: Ernest Hemingway. Dit zou ons duidelijk moeten maken dat we de mening van critici en autoriteiten nooit zonder slag of stoot serieus moeten nemen en altijd ook op onze eigen bevindingen moeten afgaan, zoals Van Zuylen al in de achttiende eeuw zei.

Als het om het oordelen over vrouwen gaat, maken veel mensen het nog steeds bont. Zoals het lange tijd heel gewoon was dat mensen die elkaars gewoonten niet kenden, of die als anders dan de hunne beschouwden, elkaar van kannibalisme beschuldigden, en kannibalisme als het ware synoniem was aan ‘vreemd’ of ‘onbekend’, zo is het nog steeds heel gewoon vrouwen en alles wat je met vrouwelijkheid kunt associëren, als inferieur te beschouwen. Zo maakte ik kort geleden mee hoe tijdens een boekpresentatie een auteur zijn uitgeverij als een ‘kippenhok’ betitelde, omdat er meer vrouwen werken dan mannen. De reactie van een van de werkgeefsters van die uitgeverij loog er ook niet om: ze vond dat ze het al zo zwaar had, met al die vrouwelijke collega's, en dat ze daarom niet ook nog als kip beschouwd wilde worden. Maar toen men haar vroeg waarom ze het zo moeilijk vond om met vrouwen te werken, moest ze het antwoord schuldig blijven.

Het idee dat je vrouwen met kippen kunt vergelijken bleek zich ook te hebben vastgezet in het brein van een journalist van een van onze weekbladen, die naar aanleiding van een debat over de positie van Rita Verdonk vaststelde dat vrouwen te dom en te emotioneel zijn om zich met politiek in te laten.

Dat alles laat maar weer eens zien dat veel Nederlanders vaak te slaafs vasthouden aan ingeburgerde meningen. En omdat ze daarin niet veel verschillen van christelijke middeleeuwers die de joden ervan betichtten dat ze christenkindertjes aten, of zestiende-eeuwse Europeanen die zeker wisten dat de Indianen in Zuid-Amerika hun vijanden oppeuzelden, lijkt het mij niet overdreven hun onnaden-

[p. 632]

kendheid - met een kleine verdraaiing - als geestelijk kannibalisme te betitelen.

Helaas is geestelijk kannibalisme ook onder wetenschappers te vinden. Zo verkondigde de mediëvist Herman Pleij onlangs dat Nederlandse vrouwen nog altijd de baas in huis zijn, omdat in Nederland al heel vroeg een stadscultuur ontstond. Mannen richtten bedrijven op, en werden lid van een gilde. Omdat vrouwen niet tot een gilde mochten toetreden, beweert Pleij, trokken zij zich terug in de huiselijke kring en zorgden voor de kinderen en de huishouding. Nu kun je je afvragen hoe een situatie uit de Middeleeuwen geheel intact onze tijd kan hebben bereikt, maar belangrijker is dat Pleij niet beseft dat in werkelijkheid de meeste vrouwen altijd ook ‘in de zaak’ hebben meegeholpen. Hij vergeet ook nog eens dat vrouwen tot in de zeventiende eeuw wel degelijk lid van een gilde konden zijn. Vroedvrouwen bijvoorbeeld hoorden tot het chirurgijngilde. Veel vrouwen leidden hun eigen bedrijven. Wie uit een familie van middenstanders komt, zal dit uit eigen ervaring weten.

Geestelijk kannibalisme beperkt zich niet alleen tot groepen die afwijken van de norm. Aan geestelijk kannibalisme maakt iedereen zich schuldig die zich bedient van ongefundeerde, abstracte begrippen, die niet uit de concrete werkelijkheid voortkomen. Zoals de jonge filosoof die nog niet zo lang geleden in een van onze avondkranten schreef dat het maatschappelijke verkeer is verruwd. Wat hij met het maatschappelijke verkeer bedoelde en wat met ‘verruwing’ zei hij er niet bij, terwijl je van filosofen nu juist mag verwachten dat ze altijd uitleggen wat ze precies bedoelen. Hij verzuimde trouwens ook uit te leggen sinds wanneer zijn maatschappij aan het verruwen was geslagen. Het allertreurigste is dat ook essayisten zich aan geestelijk kannibalisme schuldig maken, vooral als ze het, net als mijn jonge filosoof, over de ‘huidige maatschappij’ hebben. Wat mij betreft krijgt voortaan iedere essayist die de uitdrukking ‘deze snel veranderende samenleving’ gebruikt, een boete opgelegd. Binnen iedere generatie klagen mensen dat hun samenleving - wat ze daar ook onder verstaan - te snel verandert. Ook de uitdrukking ‘zijn of haar tijd vooruit zijn’ wordt wat mij betreft binnenkort verboden, want we leven ín de tijd en nooit erbuiten, en daarom kunnen we de tijd nooit en te nimmer te snel af zijn. Dat geldt natuurlijk niet alleen voor essayisten, maar voor alle auteurs, en vooral voor biografen. Biografen denken over het algemeen veel te gauw dat zijzelf boven de tijd, en hun onderwerpen erbuiten staan. Vreemd genoeg geldt dat het vaakst voor mensen die over de levens van vrouwen schrijven. Van vrouwen die vóór de jaren zestig van de vorige eeuw opgroeiden en een be-

[p. 633]

hoorlijke opleiding kregen, met aandacht voor oude talen en wiskunde, wordt bijna altijd beweerd dat ze hun tijd ver vooruit waren. Als je dit soort opmerkingen meer dan vijf keer tegenkomt, zou je een licht moeten opgaan. Dan zou je op zijn minst moeten bedenken dat je het over een idee van de geschiedenis hebt, en niet over de geschiedenis zelf.

En juist daarover zouden biografieën moeten gaan: over de concrete verleden. Biografen zouden altijd de geschiedschrijving moeten wantrouwen. Ze zouden die moeten bekritiseren, aanvullen en corrigeren. Ze zouden ook altijd moeten beseffen dat ze vanuit hun eigen plaats en tijd schrijven. Richard Holmes, een van de beste, vertelt in Footsteps, het verslag van zijn leven als ‘romantische biograaf’, hoe hij zich in de woelige jaren zestig in Parijs verdiepte in het leven van de Franse dichter Gérard de Nerval, die de laatste jaren van zijn leven als zwerver doorbracht. Een hoogst romantisch leven, vond de jonge Holmes, en hij deed zijn best om het voorbeeld van zijn held te volgen. Hij schreef 's nachts en sliep overdag, zag weinig mensen en at slecht. Hij kwam pas bij zinnen toen hij op een nacht in diepe romantische vervoering het dak opklauterde om naar de sterren te kijken, een verkeerde stap nam, en met een enorm lawaai door een badkamerraam donderde. Hij had, zoals hij schrijft, de doodzonde van de biograaf begaan door zich met zijn onderwerp te vereenzelvigen. Hij had bovendien, geheel volgens populaire theorieën uit de jaren zestig, de psychische problemen van De Nerval gelijkgesteld aan diens antiburgerlijke ideeën. Maar toen was hij nog jong en onbezonnen, onder de dertig, zoals hij zelf zegt. Biografen projecteren, zoals iedereen, hun angsten, vreugde en alle andere gevoelens op anderen, maar ze moeten zich daarvan wel bewust zijn.

Dat alles wil niet zeggen dat wij ons niet in de levens van anderen kunnen inleven. Holmes schrijft ook dat goede biografieën je in staat stellen je vermogen tot empathie te vergroten door je te dwingen je in het leven van een ander te verdiepen, je te ontdoen van al je vooroordelen en begrip te krijgen voor andere tijden en culturen dan de jouwe. Holmes vindt het belang van goede biografieën als tegengif voor het geestelijke kannibalisme zo groot, dat hij een paar jaar les heeft gegeven in ‘Biografieën’ aan een Britse universiteit. In Groot-Brittannië is het tegenwoordig heel gewoon dat studenten de geschiedenis en de praktijk van biografieën bestuderen. De Britten zijn ons voor - in Nederland kun je slechts aan een enkele universiteit colleges ‘Biografie’ volgen. Maar waarom zou dat niet veranderen? In een land waarin men zich over de feminisering van de letteren beklaagt, waarin filosofen denken dat vroeger alles beter was en hoogleraren mediëvistiek

[p. 634]

ongestraft mogen beweren dat vrouwen sinds de Middeleeuwen geen zaken hebben gedaan, lijkt misschien alles langzamer te gaan dan in andere landen. Maar zo is het natuurlijk niet. Ook hier, in dit land, wordt tegengif geboden. Je moet er alleen naar willen zoeken, en niet altijd achter je eigen vooroordelen aandraven.