De Gids. Jaargang 170

[p. 620]

Wim Willems
Over vriendschap

Met zijn radar voor jeugdleed heeft Vestdijk lange tijd de verkeerde toon gezet. In het jaar 1973, op de drempel naar volwassenheid, las ik Surrogaten voor Murk Tuinstra, de tweede roman in zijn reeks over Anton Wachter - het nauwelijks verhulde alter ego van de schrijver. Op jonge leeftijd moet de Friese hoofdpersoon zich zien te handhaven als de familie van zijn jeugdvriendje naar de hoofdstad verhuist. Dat leidt tot een lokale odyssee langs alle surrogaten die zich aandienen, zowel op school als in de buurt. Bij het ene vriendje zoekt hij het in samen zweten in sporttenue, bij een ander in het vuilbekken over meisjes, bij een volgende in het zich fysiek afreageren op zwakkere soortgenoten. Wat hij wil, is een terugkeer naar de omgang met Murk, de jeugdkameraad die als een broer bij zijn alledaagse wereld hoorde. Daardoor spiegelt hij iedere nieuwkomer aan de voorbije tijd en dat beeld voldoet nimmer. De jonge Anton is een idealist met een romantische inslag, met als gevolg dat hij bij niemand vindt wat hij zoekt. Ook later niet, als in Terug tot Ina Damman zijn puberale passie voor een schoolmeisje ontspoort. De wijze waarop hij zich tegenover haar gedraagt, vindt in zijn eigen ogen zelden genade. Het meisje moet hem dus wel ontvallen. Verliefdheid is een straf, en vriendschap een opgave.

Welke adolescent zonder eelt op zijn ziel herkent niet van alles in een dergelijke zelfanalyse? Het lezen van de romancyclus leidde tot een blauwdruk in mijn kijk op de eigen jeugdjaren. In het Haagse Valkenboskwartier groeide ik op met een vriendje dat uit een Indisch gezin kwam. Harry had Chinese gezichtstrekken, een pony die zijn zusje in de achterkamer half schuin bijknipte en een oma die mij altijd een bord met kruidige gerechten voorzette als ik aan het eind van de dag bleef hangen. Harry was stoerder dan ik ooit zou worden, echt een lef-gozertje uit de Oost. Hij woonde aan de overkant van de straat, en wij waren onafscheidelijk. In welke winkel hij ook over de drempel stapte, hem werd altijd een handvol snoep in de hand geduwd. Die buit deelde hij vervolgens met mij alsof dat tot de mores van de buurt behoor-

[p. 621]

de. Straatgastjes die vonden dat ik een tamme prooi was voor hun zucht naar avontuur, kregen vroeg of laat te maken met zijn tanige knuisten. Harry was even gul als groothartig, even kordaat als loyaal, en zijn trouw aan onze vriendschap hoorde bij de logica van mijn kindertijd.

Niettemin werd ook ik al vroeg met de onvermijdelijke wendingen van het lot geconfronteerd. Op een middag rende ik na de haastig naar binnen gepropte witte boterhammen naar zijn huis, om hem af te halen voor school. Dit keer verscheen niet zijn bekende gestalte in de deuropening, maar die van een van zijn zussen. Zonder enige inleiding vertelde zij me, dat hij daar niet langer woonde. Niet veel later kreeg ik te horen dat zijn moeder hem in een tehuis had geplaatst. Het zou een kwarteeuw duren voor ik begreep dat de omstandigheden in een Indisch repatriantengezin eind jaren vijftig, met een afwezige vader, haar waarschijnlijk geen andere keuze hadden gelaten. Nog één keer heb ik hem teruggezien - we droegen intussen allebei een lange broek. Hij stond op een namiddag aan de stoeprand en floot ons herkenningsdeuntje. Buiten omarmden we elkaar onhandig. Midden in dat gebaar drong het tot me door, met een luciditeit die me verraste, dat mijn jeugdvriendje voorgoed een vreemdeling was geworden.

Net als Anton Wachter en met eenzelfde verbeten ijver ben ik in de jaren daarna op zoek gegaan naar een surrogaat voor Harry. De geuren bij een van mijn klasgenoten thuis, met een Indische moeder die zelf een taart bakte bij verjaardagen, voerden me nog het sterkst terug naar mijn jeugdvriendje. Net als de met water gevulde melkflessen op het toilet. Alleen hield deze katjang uit Bandung, die mij in vrijwel alle schoolvakken de baas was, ervan om de jongens die hij om zich heen verzamelde in het ongewisse te laten. De dagen waarop ik een stapel stripboeken van hem meekreeg of aan zijn tafel met loden strijders werd toegelaten, om napoleontische veldslagen na te spelen, wisselde hij af met momenten waarop ik buitenspel leek geplaatst. Er viel slecht peil op hem te trekken, een gevoel dat ik bij wel meer leeftijdgenoten had - en bleef houden. Niet dat ik me afzijdig hield, want ik sjouwde bij iedereen de portiektrap op. Eenmaal binnen probeerde ik vooral moeders en zusjes voor me te winnen. Langs die omweg dacht ik vaste grond onder de voeten te krijgen in de vriendschap. Maar ook als ik een jaarlang bij iemand over de vloer kwam, bleef ik wachten op het moment dat mij de wacht zou worden aangezegd. Aan meisjes begon ik, zelfs op de middelbare school, al helemaal niet. Het wegvallen van Harry maakte dat ik op mijn hoede bleef. Voor de signalen die de andere sekse uitzond, bleef ik lange tijd doof. Ook in dat opzicht sterkte Vestdijk mij in mijn overtuiging dat mijn jeugd me buitenspel had gezet.

[p. 622]

Door die identificatie heb ik lang een eenzijdige kijk gehad op de waarde van vriendschap. Dat er achter de geschiedenis over die surrogaten nog een ander verhaal schuilging, realiseerde ik me pas vele jaren later. Door het schrijven van een serie stukken in de Haagse krant over de eerste kwarteeuw van mijn leven, veranderde mijn perspectief. Zoals bij zoveel mensen leek mijn geheugen te bestaan uit flitsen in de duisternis. Om bij het schrijven niet in de valkuil van de nostalgie te tuimelen, besloot ik mijn naoorlogse jeugd van allerlei historische details te voorzien. Wel bleef ik mijn eigen belevenissen als richtsnoer aanhouden. Zo kwam ik ook bij Indische Harry terecht en alle latere vrienden met wie ik voor korte of langere tijd ben opgetrokken. In die terugblik werd ik me bewust van een bijzondere vorm van spiegeling, want achter al die surrogaten ging ook een ander patroon schuil. Eenmaal op dat spoor beland wist ik de hinderlijke Anton Wachter eindelijk van me af te schudden. Ineens herinnerde ik me weer dat een klasgenoot van de mulo, een jongen tegen wie ik hoog opkeek, op een dag zei dat hij niet begreep hoe ik er toch in slaagde om de Engelse teksten van popsongs uit de Top 40 mee te zingen. Hij dacht werkelijk dat ik ze allemaal uit mijn hoofd kende. De gedachte dat hij zich ook aan mij spiegelde, kwam toen nog niet bij me op. Ik dacht alleen maar dat hij me in de maling nam. Al die teksten verzon ik ter plekke, als een papegaai met een feilloos gevoel voor de toonhoogte van een andere taal. Naar de inhoud van liedjes luisterde ik niet eens, daarvoor miste ik teveel van de half gearticuleerde woorden.

De realisering dat al die hechtingsrituelen ook nog wat hadden opgeleverd, leidde tot meer ontdekkingen. Aan een jongen bij wie ik jarenlang achter zijn houten tafel huiswerk maakte, legde ik als puber met schijnbaar gemak uit wat de docenten bedoeld hadden met hun lessen. Daarvoor hoefde ik de boeken maar oppervlakkig in te zien. Door de leerstof aan hem te verklaren, kreeg ik zelf een voorstelling van waar het over ging. Het kwam voor dat ik met een blozende kop naast hem zat op het moment dat zijn moeder een kop groentesoep kwam brengen, en zij informeerde of het vlotte. Dan wuifde ik haar zo'n beetje weg, want ik had de sleutel tot het raadsel van de les bijna gekraakt. Mijn vriend zat erbij met een blik die voortdurend afdwaalde, maar ik had zijn aandacht nodig om te kunnen achterhalen hoe het precies zat. Als hij dan de volgende dag een hoger cijfer voor zijn proefwerk haalde dan ik, sloeg de vertwijfeling toe. Hoe kon het dat ik de dag ervóór tekst en uitleg had gegeven, terwijl hij er met de grootste buit vandoor was gegaan? Destijds stond ik als leerling op een School met de Bijbel nog rechtstreeks in contact met God, maar ook die bleef stom zwijgen als ik Hem zulke dilemma's voorlegde.

[p. 623]

In de loop van de jaren mondde het uit in een gewoonte: door anderen iets uit te leggen achterhalen hoe de wereld in elkaar steekt. Vaak zonder dat ik zelf ook maar het minste idee had waar het allemaal om draaide. In mijn eentje achter de boeken of boven het toetsenbord sloeg de vertwijfeling toe, maar in een tweegesprek of aan een tafel met lotgenoten kon de lucht behoorlijk opklaren. Vooral als ik net zolang op de vrienden tegenover mij bleef inpraten, dat de waarheid zich wel móést openbaren. Meningen poneerde ik met een stelligheid alsof de Stenen Tafelen van Mozes op mijn nachtkastje lagen. Door de reacties van vrienden hoopte ik, als het een beetje meezat, eindelijk zin en onzin van elkaar te kunnen onderscheiden. De confrontatie diende om te achterhalen wat ik er zelf van vond. Alle kennis is immers zelfkennis. Wat dat betreft maakten mijn verhalen over vroeger me vooral duidelijk, dat vriendschap een spiegel is waarin je uiteindelijk jezelf ontdekt.