De Gids. Jaargang 170

[p. 612]

Benno Barnard
Over de opvoeding van kinderen

1

Iedere opvoeding is het kind van een vorige opvoeding.

Imaginair geworden wereld van mijn ouders! Bij elke verjaardag groef mijn moeder samen met haar broers en zusters het lijk van de jaren dertig op: weer overweldigde de zon zes weken vacantie langs de kust van Holland, de kleine roofstaat aan de zee; weer zongen ze, met acht kinderen rond de piano geschaard, liederen uit het romantische repertoire. Mijn moeder was het kind van een door vijftig miljoen grafheuvels bedolven beschaving.

Het jaar 1940 vergruizelde die zo behaaglijk om zijn as draaiende wereld, waarvan Duitse dienstmeisjes het mechanisme smeerden - nu werd de tijd niet langer gedood met Schubert en tennislessen, nu doodde de tijd zelf. Mijn moeder en de zeven anderen zaten onder de trap toen de nazi's hun heilsleer op Rotterdam dropten.

In mijn jeugd idealiseerde mijn moeder de hare met zoveel toewijding, dat het leek alsof de crisistijd van de jaren dertig een fantasma van arme mensen was geweest. De wereld van de jaren zestig was in haar ogen niet de echte wereld. Mijn kinderherinneringen zijn herinneringen aan een hopeloze poging tot restauratie van het voorbije; maar al in de jaren vijftig was het kaarslicht van vroeger in het tafelzilver verdoft. Evengoed drilde mijn moeder haar kinderen aan de eettafel, alsof ze aldus iets van haar interbellum terug kon halen, dat zelf al een naglans van de echte wereld was. Ik moet toegeven dat mijn gelukkige jeugd ook wel iets van vrolijke Sartre had, huis clos, opgesloten mensen, met mijn moeder als een bezorgde engel in haar eigen hiernamaals.

Ik bel mijn zuster. Ze beaamt mijn herinneringen aan een liefdevolle verstikking in vooroorlogs formalisme. En toch zijn we verstandig misvormd door onze ouders, screwed up good.

Mijn vader kwam uit de kleine middenstand, een milieu dat in mijn verbeelding naar kamfer rook en waar jaargangen van oude tijdschriften werden bewaard. Hij groeide als enig kind in de relatieve ar-

[p. 613]

moede van een herenkapperswinkel op, in het Rotterdam van de jaren dertig, de crisisjaren. Hij was gemobiliseerd in mei 1940 en mocht zijn geweer inleveren zonder een schot te hebben gelost. Volgden Arbeitseinsatz in Berlijn, ziekte, de hongerwinter, de bloembollen.

Dat laatste gerecht heeft mijn moeder eveneens menigmaal genuttigd. Wee mij als ik vroeger zei dat ik ‘honger’ had; dat woord bracht een negatieve proustiaanse associatieketen bij haar op gang, die overging in een geschiedenisles en uitmondde in een sermoen. Ik had geen honger. Ik had trek. Ik mocht God op mijn geschaafde knieën danken dat ik helemaal niet wist wat honger was.

Amen.

Hoezeer gruwde ik van dat gepreek.

Hoe dankbaar ben ik haar daarvoor geworden.

De door mij aan dit alles ontleende notie luidt dat het altijd weer mis kan gaan, economisch en politiek - en dat ook wij, die geen oorlog hebben meegemaakt, per definitie in een interbellum leven. In dat vrolijke besef voed ik mijn kinderen tot een ontstellend ouderwetse dankbaarheid op, tot het besef van niet-vanzelfsprekendheid. En tot historisch bewustzijn.

2

Mijn moeder was dus geobsedeerd door de tafelmanieren van haar kinderen, alsof ze zo haar entre-deux-guerres kon restaureren, dat op zijn beurt ook al niet meer de echte wereld was. En toch was dat geen leeg formalisme uit een gestorven tijd. Tafelmanieren maakten deel uit van de etiquette, wat zonder enige twijfel ook toen al een verbleekt concept was. Maar ik ben gaan beseffen dat goede manieren ook nu nog zoveel als de kleine ethiek vormen; en ik poog mijn kinderen daar een restant van bij te brengen.

Het hopeloze van deze onderneming zie ik heel goed in, maar ik prefereer mijn moeders anachronistische stijl boven de algemene ongemanierdheid, die toentertijd tot ideologie werd verheven en die mijn geboorteland inmiddels onleefbaar heeft gemaakt.

En verder ben ik mijn kinderen dus de geschiedenis verschuldigd.

Kinderen, zeker intelligente en leergierige kinderen, hebben een grote behoefte aan het indelen van de werkelijkheid. Het zijn van nature taxonomen, spontaan geneigd tot het ordelijk bewaren van hun verzamelingen, bijvoorbeeld stenen op watjes met een briefje erbij. In de grote-mensenwetenschap zijn deze methodes van classificatie en systematiek weliswaar met stof overtogen, maar ze zijn nooit overtroffen, of het nu mineralen of zoogdieren betreft. Ik ben een voor-

[p. 614]

stander van dergelijke elementaire, overzichtelijke methodes, zoals ik er een voorstander van ben dat kinderen rijtjes uit hun hoofd leren.

In het Vlaams lager onderwijs zijn aardrijkskunde, biologie en geschiedenis grotendeels vervangen door ‘wereldoriëntatie’. Dat laatste is een apparaatje voor afstandsbediening, waarmee jonge kinderen al zappend fragmenten van het ondermaanse bestuderen. Nu eens gaat het over de eekhoorn, dan weer over de Belgische dynastie, het menselijk skelet, de hoofdsteden der provincies, of welk onderwerp afkomstig uit de geografie, de historische wetenschap of de biologie dan ook.

Oriëntatie betekent: je naar het oosten wenden om je positie te bepalen.

Bij ons wordt Christus van oudsher vereenzelvigd met de zon; in kerken bevindt het altaar zich daarom aan de oostzijde. In de oude culturen van de Levant en het Midden-Oosten richtte men het gelaat naar de opkomende zon, naar de Oriënt dus; zowel de ritus als de navigatie waren daarvan afhankelijk. De zon was een godheid, maar ook het global positioning system van de kameel.

Het bovenstaande is een nuttige vorm van nutteloze kennis. Dat is een goede omschrijving van alle historische kennis en een fundamenteel verschil met aardrijkskunde, wat net als biologie een nuttige discipline is.

Om je in de wereld te leren oriënteren zijn kaarten handig; om je vertrouwd te maken met het gebruik ervan is bestudering van blinde kaarten op jeugdige leeftijd onontbeerlijk. Ik vind volwassenen die de Baltische staten niet kunnen aanwijzen en onwetend zijn omtrent de ligging van de nieuwe Europese landen een beetje beklagenswaardig, al zijn ze soms heel aardig.

Anderzijds blijft de bodem van het aardrijk leeg als je niet weet wat er leeft en wat de mens er zoal heeft aangericht.

Ik pleit dus voor grondig lager onderwijs in de vakken aardrijkskunde (in het bijzonder topografie), biologie en vooral geschiedenis. Ik negeer mijn vermoeden dat het Vlaamse volk zich zo weinig mogelijk van zijn eigen geschiedenis wil herinneren. Of liever, ik houd daar nadrukkelijk rekening mee. Volgens mij zijn geschiedenislessen in deze windstreek noodzakelijker dan ooit.

Het vak zou chronologisch moeten worden gedoceerd, met behulp van wandkaarten, zoals dat vroeger gebeurde. Geen enkel uur van de week beviel de kinderen beter dan dat waarop de doden tot leven werden gewekt door de stem van de meester, die het begrip geschiedenis aan de etymologie terugschonk zodra hij het verhaal van het waargebeurde begon te vertellen.

Dit lees ik in een Geschiedenis van België ‘door eenige Leeraars’, uit-

[p. 615]

gegeven in 1939: ‘Hunne afhangende snorren gaven de oude Belgen een woest voorkomen [...] Zij hadden een voorliefde voor de groote gastmalen waarop bier, cider en mede in overvloed werden gedronken; deze vroolijke bijeenkomsten ontaardden dikwijls in twist en bloedige vechtpartijen.’

3

Toen ik ontdekte dat het vak geschiedenis zelf nagenoeg een historisch verschijnsel was geworden, vergelijkbaar met de druïde, de hoepelrok en de brandstapel voor protestanten, begreep ik dat de westerse beschaving was ingestort.

Ik kan me althans niet aan de indruk onttrekken dat we een gigantische historische omwenteling meemaken. Over de humanistische cultuur luidt de doodsklok. Die cultuur begon met de uitvinding van de boekdrukkunst; die cultuur ging ten onder met het afschaffen van het geheugen in het onderwijs en de bijna simultane opkomst van het internet. In dat proces is mijn eerste wet van de tegenstrijdigheid werkzaam: een beperkte spreiding van kennis is heilzaam, een oncontroleerbare spreiding van kennis leidt tot onwetendheid.

Maar ik vecht lachend tegen de bierkaai. Ik tuchtig mijn beide pre-pubertaire kinderen met klassieke muziek en boeken die de ballotage-commissie van mijn geheugen zijn gepasseerd, terwijl ik de toegang tot de diverse schermen beperk. Het resultaat van deze harteloze opvoeding is dat ze dol zijn op Mozart en lezen. Waarom zou je ze rotzooi voeren? Maar om foie gras te krijgen moet je ze natuurlijk wel iets door de strot duwen.