De Gids. Jaargang 170

[p. 603]

H.M. van den Brink
Verschillende uitkomsten van hetzelfde plan

Het begon ermee dat dit stukje door iemand anders geschreven had moeten worden, niet door mij. Ik zou mij intussen aan andere bezigheden wijden, bijvoorbeeld aan de roman waarvoor ik al geruime tijd geleden een indrukwekkend schema had gemaakt. Hier echter openbaarde zich onmiddellijk de zwakte van ieder plan dat met mensen te maken heeft, dat met andere mensen te maken heeft, van ieder plan dus eigenlijk. Populaire wijsheid wil dat het aankomt op een goed idee en vervolgens op organisatie, talent en doorzettingsvermogen. De verhouding tussen de ingrediënten, hun relatieve belang, hangt af van het managementhandboek dat toevallig in de mode is, maar altijd zijn omstandigheden er om overwonnen te worden, waarbij met ‘omstandigheden’ vooral de rest van de mensheid bedoeld wordt. Die rest van de mensheid is echter al niet minder druk met het maken van plannen voor de eigen loopbaan, het levensonderhoud, de eeuwige roem, de oude dag. En zo geschiedde het dat de ander die in mijn plan de opdracht zou vervullen om deze overpeinzing te schrijven en die ik daartoe ook had aangezocht, een auteur van faam, een sieraad voor zijn vak, een naam die in deze bundeling niet mocht ontbreken, mij allerhartelijkst, zij het langs elektronische weg, het volgende bericht stuurde.

Beste Hans Maarten,
Hoe gaat het? Met mij goed, of min of meer nu, want ik ben gisteren teruggekomen van drie weken New York. Moet dus weer wennen aan de Hollandse leukheid en tegelijkertijd mijn jetlag overmeesteren. Je hebt me een mooi onderwerp toebedeeld. De verleiding is groot om ja te zeggen, maar ik doe het niet. De kleine zelfstandige bejaarde zit vol met werk. Als je zelf over het uitvoeren van het plan schrijft, denk dan aan Brecht:

[p. 604]

Ja, mach nur ein Plan
Sei nur ein grosses Licht!
Und mach dann noch 'nen zweiten Plan
Gehn tun sie beide nicht!
Maar altijd weer op een andere manier. We moeten elkaar weer eens zien en bijpraten, vind ik. Hartelijk gegroet.
H.

Daar was ik mooi mee, zoals men zegt. Dit antwoord was helemaal niet de bedoeling geweest, althans niet de mijne, maar het zette mij wel op een spoor waarvan de contouren in de dagen die volgden allengs duidelijk zouden worden. Want Bertolt Brecht, was dat niet de man die zonder scrupules de ideeën van zijn respectieve uitgevers, minnaressen, toneelknechten, partijleiders en mecaenassen gebruikte en er vervolgens het auteurschap van claimde? Al die assistenten, musici, decorbouwers en zelfs de minnaressen en de feuilletonisten waren al lang dood en vergeten, mitsgaders hun dromen en ambities, maar de reputatie van Brecht stond nog altijd recht overeind. Die werd eerder groter dan kleiner wanneer in een wetenschappelijk tijdschrift zo nu en dan een geleerde bewees dat het een of andere plan oorspronkelijk niet het Zijne was geweest en ook maar half door Hem was gerealiseerd. En nu het toch over Brecht ging en over de figuur van de schepper: was ik niet enige weken eerder, in een boekhandel op de Rozengracht, de acteur Vincent B. tegengekomen die bezig was het verzameld werk van diezelfde Brecht aan te schaffen in een mooie nieuwe maar toch niet al te dure Suhrkamp-editie omdat Brecht niet anders dan over nu ging, zo zei deze Vincent, en dus in de toekomst, in zijn toekomst, die van Vincent B. dus, een belangrijke rol moest spelen, de dode Brecht dus, in de voorstellingen van toneelgroep 't Barre Land.

De twee toevallige ontmoetingen leken mij duidelijk te willen maken dat er een alternatief is voor de hands-on, can-do ideologie van de creatieve planeconomie met zijn rigide langetermijnperspectief, namelijk de soepele toe-eigening, het steeds weer incorporeren van wat anderen genereren in wat dan achteraf, of eigenlijk ook wel tussentijds, tijdens iedere etappe van de lange weg, gepresenteerd kon worden als een eigen plan. Het was nu al bijna of ze helemaal niet toevallig op mijn weg waren gekomen maar of ik ze zelf bedacht had, de gereputeerde schrijver en journalist-van-de-eeuw met zijn zevendagen-baard en zijn tegelijkertijd ironische en stellige manier van spreken en de toneelspeler met zijn priemende ogen, zijn kortgeknipte haar en

[p. 605]

die strakke lach die je sardonisch zou noemen als er niet zo onbeschaamd veel energie en enthousiasme uit sprak. Energie en enthousiasme, dat was ook eigenlijk wat die twee verbond. En Brecht, al wisten ze dat niet van elkaar.

Als auteur hoefde ik geen van beide figuren om toestemming te vragen voor opname in mijn verhaal en nu ik er bij stilstond, bij mijn nieuw gewonnen inzicht, kenmerkten beiden zich in hun werk vermoedelijk, ach wat nou vermoedelijk, ik besliste hier, kenmerkten beiden zich in hun werk eerder door constructies achteraf dan door het ten uitvoer brengen van een vooropgezet plan. De auteur had mij ooit definitief voor zich gewonnen door de beschrijving van een reis door Oost-Europa te beginnen met de scherven van champagneflessen op de muur van een bordeel in Amsterdam. Alles wat daarop volgde in zijn verslag - dat geleidelijk overging in politieke analyse en uiteindelijk in de dolkoene voorspelling van de val van de muur, niet die van het bordeel maar die andere, die met een hoofdletter - leek volgens een onverbiddellijke logica, zowel als beeld als in de werkelijkheid - uit die openingsscène voort te komen. Terwijl de scherven natuurlijk een willekeurig beginpunt waren geweest, dat alleen maar door de kracht van de formulering onontkoombaar was geworden en uiteindelijk zelfs zo logisch scheen dat men zich bijna kon voorstellen dat zonder de reis van deze ene verslaggever die hele Sovjet-Unie compleet met satellietstaten en ijzeren gordijn vandaag de dag nog gewoon zou bestaan.

Net zo zou de toneelspeler best eens gelijk kunnen krijgen wanneer hij het werk van Brecht van toepassing verklaarde op de jaren die nog voor ons lagen. Maar daar lag dan ongetwijfeld geen analyse van de maatschappelijke werkelijkheid afgezet tegen het totale toneelrepertoire van de afgelopen eeuwen aan ten grondslag maar eerder iets dat met de priemende blik van doen had, of met de Rozengracht en de kleur van ernstige Duitse boekomslagen. En natuurlijk zou het ook allemaal heel anders kunnen lopen, met de samenleving en met het toneel. Waar het dan op aankwam, was het hebben van een tweede, een derde, van steeds weer een volgend plan. Waar het op aankwam, was niet alleen het maken van die plannen maar vooral de kunst om ze op tijd weer te verlaten. Het idee dat er ooit iets vooraf geordend kon worden was minstens zo zinloos als het aanvaarden van de totale chaos. De wereld was een probeersel waarvan het auteurschap in principe vacant was. Daarover moesten we elkaar nodig zien om bij te praten, dacht ik tot besluit.