De Gids. Jaargang 170

[p. 594]

Joost Zwagerman
De een z'n dood is de ander z'n brood

De dood van de Ander betekent al sinds mensenheugenis een goed belegde boterham voor geestelijken, grafdelvers en gerontologen, maar in onze tijd is daar in geval van de zelfverkozen dood een beroepsgroep bijgekomen: de solidaire doe-het-zelver die de aspirant-suïcidant bijstaat in zijn doodswens. Ik bedoel hier niet de gekwalificeerde arts die binnen de grenzen van de wet euthanasie of palliatieve sedatie toepast op een terminale patiënt (en dit vaak op voorafgaand verzoek van de patiënt zelf of diens dierbaren), maar de leek die bij het bemerken van andermans levensmoeheid van mening is dat, in overdrachtelijke zin, een duwtje in de rug een kwestie is van medemenselijkheid. Zoals u en ik tegen een blindeman bij een zebrapad desgewenst kunnen zeggen dat de weg vrij is om over te steken, zo is de solidaire doe-het-zelver bereid met raad en daad bij te staan bij de finale oversteek.

Er bestaat een club waarbij de solidaire doe-het-zelver zich kan aansluiten. Het is de Stichting De Einder. Op de homepage van De Einder staat: ‘Overweegt u uw leven te beëindigen? Wilt u over die moeilijke beslissing praten zonder bevoogd of moreel veroordeeld te worden? Counselors die samenwerken met Stichting De Einder kunnen u te woord staan. Zij nemen het zelfgekozen levenseinde als hulpvraag serieus, in alle neutraliteit, zonder vooroordeel. [...] Indien gewenst, kan de counselor u in algemene zin informeren over humane wijzen van zelfdoding.’ Waarna een telefoonnummer volgt. Een soort Stichting Korrelatie dus, die niet ‘bevoogdend’ optreedt. Die nadruk op bevoogding en morele veroordeling roept de vraag op wie er dan wél zou bevoogden en moreel zou veroordelen. De huisarts? De psychiater?

Stichting De Einder beleidt mensen die oud en der dagen zat zijn, of patiënten met beginnende ziekte van Alzheimer, of ongeneeslijk zieken die lijden aan multiple sclerose of aids. Het zijn mensen die niet willen ‘wachten’ tot zij volgens artsen in aanmerking komen voor euthanasie of palliatieve sedatie. Voor deze mensen kan Stich-

[p. 595]

ting De Einder inderdaad van betekenis zijn.

Wie ernstig en langdurig depressief is, komt niet in aanmerking voor euthanasie of sedatie, al was het maar omdat het nooit is vast te stellen of de depressie inderdaad niet eindig is en slechts in hevigheid zal toenemen. Er zijn psychiaters die deze levensmoede depressieven in behandeling hebben, en die uit alle macht proberen de depressieve cliënt of patiënt van zelfdoding af te houden, omdat die patiënten vanuit een vertekend en vervormd zelfbeeld de dood als enige uitweg uit hun persoonlijke ellende zien. In de beleving van Stichting De Einder staat de medische taak tot genezen in bepaalde gevallen kennelijk gelijk aan ‘bevoogden’. Psychiater Bram Bakker had en heeft ernstig depressieve mensen met een doodswens onder behandeling gehad. Hij zei onlangs in een interview in Trouw: ‘Ik zal een patiënt die zichzelf ongeneeslijk depressief noemt niet helpen bij zelfdoding. Ik zal het je sterker vertellen: ongeneeslijk depressief bestaat helemaal niet. Psychische stoornissen zijn onvoorspelbaar in hun beloop.’

In de psychiatrie wordt suïcide wel gedefinieerd als de meest rigide vorm van zelfverminking. Borderliners en mensen die lijden aan een tijdelijke psychose passen die rigide vorm vaak op zichzelf toe. Als in dit soort gevallen pogingen tot zelfdoding zijn te scharen onder pogingen tot zelfverminking, dan staat er op de website van Stichting De Einder dus het volgende: ‘Overweegt u zichzelf te verminken? Wilt u over die moeilijke beslissing praten zonder bevoogd of moreel veroordeeld te worden? [...] Indien gewenst kan de counselor u in algemene zin informeren over humane wijzen van zelfverminking.’

Jan Hilarius, een van de oprichters van De Einder, assisteerde een 25-jarig meisje uit Wervershoof bij zelfdoding. Het meisje was psychiatrisch patiënte, leed aan borderline en pleegde zelfmoord op de manier die zij met Hilarius had besproken. Hilarius werd strafrechtelijk vervolgd voor zijn aandeel in de zelfmoord. Volgens de familie van het overleden meisje was hij medeverantwoordelijk voor haar dood. In de rechtszaal bleken deze familieleden woedend op de consulent, vooral toen hij in zijn pleidooi beweerde dat hij ‘mensen graag helpt’.

Een andere cliënt van Stichting De Einder was Jaap, van 38 jaar. Hij had twee keer in zijn leven een vaste partner. Toen was hij gelukkig. Nadat beide relaties waren misgelopen, kon hij niet meer gelukkig zijn. Hij verzamelde dodelijke middelen in Zwitserland en maakte een einde aan zijn leven. Hij had gesprekken gevoerd met een counselor van De Einder.

Dood willen omdat je liefje je niet meer wil - wie kent die gedachte niet? Iedereen die ooit verliefd is geweest en aan de dijk is gezet, weet:

[p. 596]

wij heten allemaal in ons leven wel eens Jaap en verlangen allemaal wel eens naar touw, gas of arsenicum.

Met De Einder bestaat er nu een instelling die deze wensgedachte ‘niet bevoogdend’ en ‘niet moreel veroordelend’ aanhoort en je vervolgens ‘indien gewenst’, ‘in algemene zin informeert over humane wijzen van zelfdoding’.

Verpleeghuisarts en filosoof Bert Keizer noemde Hilarius ‘een amateur in een mijnenveld. [...] De dokter die euthanasie toepast stelt zich bloot aan controle, hij niet. Hoe beoordeelt hij of er sprake is van een schone doodswens of een door een depressie ingekleurd initiatief?’

Ja, hoe doet een counselor van De Einder dat? Over het meisje van 25 had Jan Hilarius ook in de rechtszaal geen enkele twijfel: kwestie van ‘schone doodwens’. Nogmaals: hij had het meisje nooit gezien, alleen één keer telefonisch gesproken. Bij Stichting De Einder hoef je dus niet eens je levensmoede neus te laten zien om een niet-bevoogdend advies te krijgen. Aan de in de psychiatrie gangbare veronderstelling dat psychische stoornissen een onvoorspelbaar verloop hebben, heeft Hilarius in het geval van het 25-jarig meisje geen boodschap.

Hilarius weet niet meer of hij het 25-jarige meisje uit Wervershoof zélf dertig capsules Depronal stuurde of dat iemand anders dit heeft gedaan, nadat hij hierin had bemiddeld. Hilarius verklaarde in de rechtszaal dat het meisje ‘humaan wilde sterven’. Dankzij zijn assistentie heeft hij haar weerhouden van de sprong voor de trein of van een hoog gebouw, is zijn afweging. Het is een macabere logica die zich bevindt tussen slechts twee opties: humane dood of de trein. Dat het meisje via medicatie kon leven met haar borderline, bleek voor hem geen alternatief dat hij wilde overwegen. Hijzelf had immers, via die brieven en het telefoongesprek, de diagnose gesteld: het 25-jarig meisje bereidde een balanssuïcide voor, de zogeheten weloverwogen zelfmoord, dit in tegenstelling tot de plegers van impulssuïcide. Hilarius bleek tijdens de rechtszaak ongevoelig voor het argument dat in de psychiatrie de mogelijkheid van balanssuïcide door borderliners of tijdelijk psychotische patiënten een fictie is. Zij was borderliner, wilde dood - en wie zijn die medici nou helemaal die verklaren dat haar stoornis wel eens eindig had kunnen zijn of met medicijnen had kunnen worden verminderd? Zulke medici zijn in de beleving van Hilarius ‘bevoogdend’.

Ex-depressieven die, soms na tientallen jaren van ziekte, blij zijn dat ze destijds niet hun doodswens hebben omgezet in een daad, zijn vaak uiterst fel gekant tegen assistentie bij zelfmoord. Illustratief is nog altijd de slotzin uit het boekje Klein leed van Betsy Udink: ‘Wat ik

[p. 597]

wilde zeggen is dat als ik dood wil, ik nog lang niet dood hoef.’ Is Udink nu met terugwerkende kracht ‘bevoogdend’ en ‘moreel veroordelend’ over haar vroegere, levensmoede zelf? Net als de spreuk ‘de een zijn dood is de ander zijn brood’ is die zin van Udink er een voor een wandtegel, maar die tegel zullen ze bij Stichting De Einder vast niet op kantoor boven de bureaus ophangen.

Familieleden en dierbaren van iemand met een psychische stoornis worden meer dan eens niet ingelicht door counselors van De Einder. Veelzeggend was dat Jan Hilarius de familie van het 25-jarig meisje pas voor het eerst in de rechtszaal ontmoette. Daarvóór had hij hen nooit gezien, gesproken of geconsulteerd. De familie van het 25-jarig meisje uit Wervershoof voerde tijdens de rechtszaak aan dat zij misschien wel lang bezig mocht zijn een poging voor te bereiden, maar dat dit niet betekende dat die dood onafwendbaar was. Zij kocht bijvoorbeeld kort vóór de gewraakte dag van haar zelfmoord nog een bed en andere spullen voor haar huis. Hilarius was van die informatie niet onder de indruk. Volgens hem zie je wel vaker dat mensen vlak voor hun zelfgewenste dood nog dingen doen waaraan je het naderend einde niet kunt aflezen.

Willem Muns (56) is eveneens counselor bij De Einder. Afgaand op de citaten die zijn aan te treffen in artikelen over de stichting, is hij binnen het gezelschap het type van ‘niet lullen, maar doen’. Hij benadrukt in interviews dat zijn manier van werken ‘heel zakelijk’ is. In Trouw zegt Muns over die zakelijkheid: ‘De cliënt moet rekening houden met het feit dat zijn begrafenis goed geregeld moet zijn. [...] Ik probeer zoveel mogelijk morele steun te geven, maar vertel onverbloemd wat de stappen zijn.’ Let hier goed op het woord ‘moreel’. Iemand proberen van zijn depressie af te helpen is een vorm van ‘moreel veroordelen’. Iemand helpen zijn doodswens in praktijk te brengen is ‘moreel steunen’. Maar pas op - aan die morele steun hangt wel een prijskaartje! Muns in Trouw: ‘Als voorbeeld van mijn “zakelijkheid” vertel ik mijn cliënt dat ik 100 euro per uur kost en reisvergoeding vraag.’

Voor het laatste zetje dat de kandidaat-suïcidant nodig heeft, moet dus wel worden betaald. Deze uitspraak van Muns geeft een heel nieuwe dimensie aan de leus ‘de een z'n dood is de ander z'n brood’. Ik stel me intussen voor dat de rekening vanzelfsprekend vooraf moet worden voldaan. Ook dát hoort tenslotte bij de eis dat je alles van tevoren wel ‘goed regelt’.

Na afloop van een suïcide die is begeleid door De Einder voelt Muns zich naar eigen zeggen opgelucht: ‘Je denkt: hè, hè, dat is voorbij. Die is uit zijn lijden verlost. Waarom hebben mensen daar zo'n moeite mee?’

[p. 598]

Ja, waarom toch? Muns snapt het niet. Die lastige famileleden ook.

‘Hè hè. Die is uit zijn lijden verlost.’ We kunnen de zucht van opluchting en het schuierende handgebaar erbij fantaseren. Hè hè, weer geen leven gered. Die kun je maar beter niet opzoeken of spreken.

De een z'n dood is de ander z'n brood - en op zijn tijd smeert men bij Stichting De Einder een boterham met lugubere tevredenheid.