De Gids. Jaargang 170

[p. 590]

Hans Nieuwenhuis
Over de kracht van de verbeelding

Verbeelding is de drijvende kracht achter de vooruitgang in het recht. De invoering van het vrouwenkiesrecht (1922), de afschaffing van de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw (1956), het einde van de man als hoofd van de echtvereniging (1971); drie mijlpalen langs de weg naar de bevrijding van de vrouw uit de haar door de apostel Paulus aangezegde onderdanigheid (‘ijverig in huis en zich schikken naar haar man’). De fundering van deze mijlpalen wordt niet gevormd door voortschrijdend wetenschappelijk - fysiologisch en psychologisch - inzicht in de aard van man en vrouw, maar door de kracht van de verbeelding: We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal. Voor de auteur was deze waarheid geen aanleiding zijn slavin Sally Hemings vrij te laten. Bij zijn dood stond zij nog steeds vermeld op de inventarislijst: waarde vijftig dollar. Enkele jaren geleden bleek uit dna-onderzoek dat Thomas Jefferson met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid de vader is van een of meer kinderen van Sally Hemings. Maar de verbeelding bleek op den duur sterker dan de auteur. De slavernij werd afgeschaft, ook in de overzeese gebiedsdelen van het Koninkrijk der Nederlanden, en sedert 1980 schrijft de wet de gelijke behandeling van mannen en vrouwen voor.

All men are created equal; hoe verzin je het? De wetenschap laat geen kans voorbijgaan om deze verbeelding te ontmaskeren. Sex Differences in Jealousy in Evolutionary and Cultural Perspective (Bram P. Buunk et al., 1996). ‘Stel je voor dat je erachter komt dat je partner geïnteresseerd raakt in een ander. Wat zou je erger vinden, wat zou je meer storen? (kies één mogelijkheid): A. je voorstellen dat je partner een diepe, emotionele band met die ander ontwikkelt; B. je voorstellen dat je partner hartstochtelijk seksueel contact met die ander heeft.’ Uit de antwoorden op deze vraag, voorgelegd aan mannen en vrouwen in de Verenigde Staten, Duitsland en Nederland, komt naar voren dat voor mannen vooral onverdraaglijk is de gedachte dat hun vrouw seksueel contact heeft met een ander. Vrouwen raken eerder van slag

[p. 591]

bij de gedachte aan emotionele ontrouw van hun man.

De verklaring voor dit verschil putten de onderzoekers uit de evolutionaire psychologie. Is dit kind wel mijn kind? Het evolutionaire gegeven dat bij de mens de bevruchting plaatsvindt in het lichaam van de vrouw heeft ertoe geleid dat vrouwen door die vraag minder worden gekweld dan mannen. Mater semper certa. In tien procent van de gevallen heeft de de man gegronde redenen om zich af te vragen: is dit kind wel mijn kind? De twijfel is daarom zo onrustbarend, omdat de man altijd het risico loopt tijd en geld te investeren in een genetisch vehikel dat niet zíjn genen bevat, aldus Buunk et al.

Een vrouw heeft zorgen van andere aard. Meer dan door diens incidenteel buitenechtelijk geslachtsverkeer loopt de vrouw door het ontkiemen van een emotionele band tussen haar man en een ander het gevaar zijn steun bij de opvoeding van haar kinderen te verliezen.

Uit het onderzoek blijkt dat de verschillen tussen mannen vrouwen als het gaat om de onrust die bij hen wordt gewekt door de twee typen van buitenechtelijke bedrijvigheid (seksueel dan wel emotioneel) in de Verenigde Staten groter zijn dan in Nederland en Duitsland. De onderzoekers bevelen aan ook onderzoek te verrichten in landen waar nog sterker dan in de Verenigde Staten de nadruk valt op het verschil tussen mannen en vrouwen, Iran bijvoorbeeld. Gezien de rol van seksuele jaloezie bij huiselijk geweld en doodslag, heeft dit onderzoek volgens Buunk et al. de hoogste prioriteit.

De vraag is: wat moet het recht met deze evolutionaire en culturele perspectieven? Zij bieden ongetwijfeld een adequate verklaring voor de in sommige Turkse kringen diepgewortelde opvattingen over familie-eer (namus), bestaande in de onvoorwaardelijke kuisheid van de tot de familie behorende vrouwen. Ook voor de psychische druk om een schending van die eer met bloed te wreken, bestaat begrip. Maar in het recht heeft nooit gegolden: tout comprendre, c'est tout pardonner. Verzachtende omstandigheden leveren verwijzingen naar de uit de namus voortvloeiende verplichting tot eerwraak niet op. Integendeel, de rechter zal de dader hardhandig confronteren met de kracht van de verbeelding van het Nederlandse recht: respect voor het recht op leven.

Is dit kind, wiens opvoeding en verzorging ik voor mijn rekening neem, wel mijn kind? De twijfel knaagt. Maar ook een andere vraag houdt de mannelijke gemoederen danig bezig: is mijn kind, dat thans verblijft bij mijn ex-vrouw en haar nieuwe vriend, aldaar wel in goede handen? Kinderontvoering en het doden van zowel kind als zichzelf zijn niet zelden het resultaat van deze frustratie. Moeten we niet, om dit zoveel mogelijk te voorkomen, de man het recht verlenen om te

[p. 592]

verhinderen dat hij ongewild vader wordt van een kind, geboren uit een vrouw met wie de relatie inmiddels is verbroken? Moderne ontwikkelingen in de voortplantingstechniek hebben deze vraag actueel gemaakt.

Omdat bij Natallie Evans de eierstokken verwijderd moesten worden, zijn zij en haar vriend Howard Johnston in 2001 begonnen aan een ivf-behandeling. Met behulp van haar eicellen en zijn sperma zijn in vitro zes embryo's tot stand gebracht en opgeslagen in de vrieskist van de kliniek. Een jaar later strandt de relatie en trekt Johnston de toestemming tot het gebruik van de embryo's in. Naar Engels recht zijn beide partijen bevoegd tot het moment van implantatie de toestemming tot het gebruik van de embryo's in te trekken. Voor Natallie Evans zou toepassing van die regel betekenen dat voor haar de laatste kans op een kind dat genetisch aan haar verwant is, zou zijn verkeken. Die laatste kans werd haar inderdaad ontnomen toen het Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg op 10 april 2007 haar klacht, dat het Engelse recht in strijd was met haar recht op respect voor haar privé- en gezinsleven, verwierp. Het Hof zette hoog in: respect for human dignity and free will liggen ten grondslag aan de regel dat beide partijen bij de donatie van genetisch materiaal (eicellen en sperma) op voorhand weten dat daarvan geen gebruik zal worden gemaakt zonder zijn of haar voortdurende toestemming (continuing consent).

Human dignity and free will; hoog van de toren geblazen bellen van juridische verbeelding? Bestaan zij echt: de menselijke waardigheid en de vrije wil? In ieder geval is hun bestaan niet vatbaar voor wetenschappelijke bevestiging of ontkenning. De Amerikaanse psycholoog Skinner heeft in zijn boek Beyond Freedom and Dignity (1971) de vloer aangeveegd met het troeteldier van het recht: autonomous man [...] defended by the literatures of freedom and dignity. Deze spookgestalte moet zo snel mogelijk worden opgeruimd om plaats te maken voor de mens die vatbaar is voor de nieuwe technology of behavior.

Prent wetgevers en rechters in dat zij wetten moeten maken, beslissingen moeten nemen die het welbevinden maximaliseren door de hoeveelheid onlust te minimaliseren. Toegepast op het conflict van Natallie Evans en Howard Johnston betekent dit dat de wetgever de rechter een regel moet aanreiken die het hem mogelijk maakt zijn beslissing te laten afhangen van het antwoord op de vraag op welke wijze de totale hoeveelheid onlust zo gering mogelijk blijft. Laat psychologen onderzoeken hoeveel onlust bij Natallie Evans wordt teweeggebracht als zij te horen krijgt dat zij een kind dat genetisch aan haar verwant is, kan vergeten en zij moet omzien naar gedragsalternatieven: berusten in kinderloosheid of adoptie van een kind. Laat psycho-

[p. 593]

logen ook peilen hoeveel onlust Howard Johnston te verwerken krijgt als hem wordt medegedeeld dat hij, ondanks het feit dat zijn relatie met Natallie Evans is verbroken, toch vader wordt van het kind dat zij ter wereld zal brengen. Beslis vervolgens ten nadele van die partij die daardoor de minste onlust ondervindt.

Het recht moet geen stap zetten op de zojuist in kaart gebrachte markt van welzijn en geluk. De afwijzing van de eis van Natallie Evans mag niet worden gegrond op de omvang van het leed dat Howard Johnston ondervindt als hij vader wordt van een kind, geboren uit een vrouw met wie de relatie is verbroken. De beslissing dient te worden bepaald door de thans gangbare perspectieven van de verbeelding van het recht: menselijke waardigheid, autonomie, gelijke rechten van man en vrouw. Stel, Natallie Evans zou van mening zijn veranderd en liever kinderloos blijven dan een kind van Johnston baren, en het zou Johnston zijn die, inmiddels onvruchtbaar geworden, op zoek gaat naar een draagmoeder die bereid is om een van de in de kliniek bewaarde embryo's te laten implanteren. Voor Johnston is dit de enige kans om vader te worden van een kind dat genetisch aan hem verwant is. Het lijdt geen twijfel dat Natallie Evans bevoegd is haar veto uit te spreken over deze gang van zaken. Ook zij heeft het recht te voorkomen dat zij de (biologische) moeder wordt van een kind van een man met wie de relatie is verbroken. De gelijke rechten van man en vrouw om te verhinderen dat met behulp van hun genetisch materiaal een zwangerschap tot stand komt, vloeien voort uit hun autonomie. Die rechten worden in geen enkel opzicht ondergraven door de omstandigheid dat de evolutie aan man en vrouw volstrekt ongelijke rollen heeft toebedeeld waar het gaat om de voortplanting van de menselijke soort.

Kortom: in het recht is de kracht van de verbeelding nog ongebroken.