De Gids. Jaargang 170

[p. 559]

Dorrit van Dalen
Het ceremonieel bij ontmoetingen tussen koningen

Om de eerste mens tot leven te wekken, blies God hem adem in zijn neus. Een naar beeld heb ik dat altijd gevonden. Ik zie Adam zich ontrollen als zo'n toetertje dat je vroeger op verjaardagen kreeg, met een papieren slurf eraan. Die trouwens meteen weer terugrolde. Als kind had ik het gevoel dat ik, als ik Adam was geweest, liever wakker was geworden van een eenvoudig ‘dag, Adam’. Maar dat onthield God hem, en daar zat al de kiem van een moeizame relatie. De grote zeedieren en de krioelende wezens waarvan de wateren wemelen had hij op de vijfde dag van de schepping wel gewoon begroet. Dat wil zeggen, hij had ze gezegend, maar ik neem aan dat hij de dieren en wezens daarbij op een of andere manier aansprak. ‘Dag krioelende wezens.’ En later was er ‘dag Elisabeth’ (en Johannes sprong op in haar schoot). ‘Dag ventje met de fiets op de vaas met de bloem.’ Dat is wezenlijk. Het woord werd vlees, de groet geeft het leven.

Niet alleen dichters weten dat hun gedag ten minste het begin kan zijn van nieuwe dingen. In 1806 kreeg tsaar Alexander een brief van Napoleon Bonaparte. Dat leek hem een goed teken - Napoleon moest inzien dat hij uiteindelijk niet bestand was tegen het Russische leger - en hij wilde terugschrijven. Hij wist alleen niet hoe hij zijn tegenstrever moest aanspreken: ‘generaal’ was te weinig, ‘keizer’ te veel en ‘consul’ niet juist. ‘Aan de usurpator en de vijand van het menselijk ras,’ stelde Tolstojs Michail Hilarionowitsj voor, maar het werd ‘aan het hoofd van de Franse regering’.

Veel hangt af van de juiste woorden en de juiste vorm van een begroeting: oorlog en vrede op het wereldtoneel, aanzien en afknappen op het persoonlijke vlak. De handdruk die Verdonk niet kreeg komt me in gedachte, en de handkus waar ik een Amerikaanse ambassadesecretaris ooit aan zag beginnen, maar die zijn bestemming niet bereikte. Dat was op een avond in de voormalige Franse kolonie Mauritanië, in de tuin van de ambassade: tl-buizen in de bomen, hapjes in de vorm

[p. 560]

van de horens van gazellen. De diplomaat recipieerde en wilde de Mauritaanse en Franse elite graag laten zien dat hij wist hoe het moet in de oude wereld. Toen een minister in blauw gewaad hem zijn dochter voorstelde, een licht gesluierde, mooie vrouw, nam hij haar hand en neigde naar voren. Maar de rest van het gebaar ontglipte hem als een gedachte, want wat hij zei was: je veux vous baisser, in plaats van baiser. Een klein verschil in uitspraak, een grote stap terug in zijn carrière. We hebben nooit meer van de man gehoord.

Maar dat is niets vergeleken bij de catastrofes die kunnen volgen op de ongelukkige begroeting tussen gewichtige mensen, tussen een afgezant van de Britse koning bijvoorbeeld en de Chinese keizer. Lord George Macartney kreeg in 1792 opdracht van de East India Company en van koning George iii om keizer Qianlong te gaan vragen om de handelsbeperkingen met Engeland op te heffen, vooral omdat de Britten steeds verslaafder raakten aan thee. Toen Macartney na een maandenlange reis aan het hof in Peking arriveerde, en ceremonieel ontvangen werd, wilde hij, met al zijn diplomatieke ervaring, niet languit met zijn neus op de vloer voor des keizers troon gaan liggen. Een knieval, zoals hij voor koning George iii zou maken (en Macartney was een Ier dus die knieval was niet karig) moest voldoende zijn. Maar dat was hij voor de keizer niet. Hij liet Macartney van Peking naar Kanton teruglopen, in plaats van varen vanuit de haven van Tiansin. De boodschapper kreeg een brief mee aan de koning, waarin Qianlong meedeelde dat hij geen emplooi had voor klokken, globes of andere producten van Britse huisvlijt en dat het George iii zou betamen om een volgende keer meer respect te tonen. De East India Company restte toen niets anders dan zich te concentreren op de enige handel met China die nog winst opleverde, die in opium. Die werd zo omvangrijk dat het vier decennia later leidde tot de Opiumoorlog, waarin China veel voorgoed verloor.

Juist omdat er drama's uit kunnen voortvloeien, zijn begroetingen overal ter wereld geformaliseerd. Eigenlijk is het jammer dat daar bij ons zo weinig van over is. Meer formaliteit zou mij wel uitkomen. Ik weet nooit wanneer ik vriendinnen moet zoenen, en geef wel eens antwoord op de vraag hoe het met me gaat (zodat de ander moet zeggen: ‘ja, even een sigaar halen’). Stanley had dat ook, de man van de beroemdste begroeting van deze tijd. Hij was diep ontroerd toen hij de zieke Livingstone vond, en had geen andere woorden. Maar de jongen uit het weeshuis, die zo graag gerespecteerd wilde worden door de heren van de Royal Society, is er de rest van zijn leven om bespot. Vor-

[p. 561]

melijkheid in de wildernis, daarvan maakten de Londenaren een aap in een rokje.

Hadden we maar meer houvast en waren de regels desnoods maar zo onwrikbaar als bij de Tubu. Dat zijn nomaden in de Tibesti, een woestijnprovincie in het noorden van Tsjaad. Wanneer twee Tubu die elkaar niet kennen elkaars pad kruisen, voeren ze een oervorm op van een formele begroeting. Zodra ze elkaar over het glooiende, gloeiende zand zien aankomen, trekt elk van de stamleden het stuk van zijn tulband dat om zijn kin zit uit de plooi en over zijn neus, zodat alleen zijn ogen nog te zien zijn. De mannen glijden van hun kameel (paard, koe) en lopen naar elkaar toe. Op een afstandje van een pas of zes hurken ze neer. Ze zetten hun speer voor zich op de grond, de punt omhoog. De linkerhand houdt hem vast. In de rechter hebben ze de steel van hun werpmes, dat losjes op de grond rust. Dan vraagt de een de ander hoe hij het maakt. Goed? Goed, godzijdank. Gezond? Gezond, God zij geprezen. Sterk en in vorm? Sterk en in vorm, God is groot. Uitgeslapen? Tevreden? Na een tijdje worden de rollen gewisseld, en weer terug en de hele serie wordt minutenlang herhaald. Tot een van de twee plotseling uithaalt: ‘Ihilla!’ De ander veert hoogstens wat door zijn knieën en roept terug: ‘Ihilla!’ En Ihilla blijft het, terwijl toon en geluidssterkte afzwakken tot een onverstaanbaar gemurmel. En dan gaat het da capo. Als er meerdere mensen zijn, zitten die op afstand om de performers heen. Pas na een hele tijd wordt tussen alle voorgeschreven vragen ook af en toe informatie gevraagd: waar de ander naartoe gaat, waar hij vandaan komt en hoe het staat met waterbronnen in de omgeving. Maar van nieuwsgierigheid blijkt niets, de blikken staren in de verte, of juist dichtbij in het zand, maar vermijden in ieder geval de stamgenoot die het spiegelspel speelt alsof zijn leven ervan afhangt.

De zitting eindigt zonder afscheidsgroet. De mannen staan op en draaien zich om.

De Duitse reiziger Nachtigal, die het schouwspel aan het eind van de negentiende eeuw bijwoonde, vond het hoffelijk. Ik maak het wel eens mee in afgezwakte vorm, bij mensen die grofweg in die contreien wonen. Dan worden er soms handen bij vastgehouden en dat kan er hartelijk uitzien. Maar vaak is er iets afhoudends, dat je gedachten dwingt naar de messen onder de linkermouwen. Volgens mij dient de ceremonie van de Tubu om tijd te rekken en in die tijd de bedoelingen van de onbekende te peilen. Zonder afleiding van bekkentrekkerij, alleen naar het accent en de klank van de stem. Zoals wanneer in een film de

[p. 562]

schurk zo lang mogelijk aan de praat wordt gehouden om intussen te traceren vanwaar hij telefoneert.

Met zoveel argwaan hoeven wij niet dagelijks te leven en dat zal wel verklaren waarom we de formaliteiten overboord hebben gezet. Hoe tammer we zijn, des te flauwer groeten we. Als het een enkele keer een beetje spannend wordt, hoor je iemand voorafgaand aan een gesprek wel eens vragen ‘heeft u het kunnen vinden?’, waaruit wel blijkt dat aan een langere aanloop niet echt behoefte is.

Meer formaliteit zit er voor ons niet in en misschien is dat ook beter. Een paar honderd kilometer ten zuiden van het gebied van de Tubu, aan de rivier de Weg, ligt een klein stadje, Bousso. Het ligt nogal geïsoleerd en raakt achterop, maar de naam van het stadje heeft een oude roep van gastvrijheid en bescherming. Van heinde en verre trekt Bousso families aan die vruchtbaarder grond zoeken of een rechtvaardiger kantonchef, of die eigenlijk op weg waren naar de hoofdstad. Met de klei die de rivier steeds aanvult, bouwen ze een huis en blijven. Ze komen van tientallen verschillende etnische groepen en spreken verschillende talen. Als ik op het eind van een middag vanuit een wijk aan de rand terugloop naar ‘huis’, langs glinsterende stoppelvelden waarover het roepen van een kind ver draagt, en iemand die me tegemoet komt groet, dan zegt die man of vrouw ‘merci’. Afgaand op kleding, leeftijd en attributen als een werpmes, een handploeg of een schooltas heb ik ‘lafia’, ‘salam aleiku’ of ‘bonjour’ gekozen. Maar altijd is het antwoord ‘merci’. Eerst dacht ik dat dat was omdat ze graag iets Frans willen zeggen tegen een vreemdeling uit Europa, maar niet meer Frans kennen. Maar dat is het niet. Ze bedoelen dankjewel, voor een eenvoudig ‘dag’.