De Gids. Jaargang 170

[p. 555]

Lucas Hüsgen
Over standvastigheid

Het is zinloos om erheen te willen. Het meest indringend aan het sprookjesslot Neuschwanstein zijn immers niet de ruimten die openstaan voor bezoekers. Achter de dromerige pronk van de Venusgrot, de Zangerszaal en die andere ruimten die voor vele toeristen van over de hele wereld afschaduwingen van het eigen onbestemde verlangen vormen, houden kale bakstenen muren en plankieren vloeren koppig vast aan de eis van Lodewijk van Beieren. Het zijn de vijfenzestig van de in totaal tachtig kamers, die nooit zijn afgewerkt.

Kort voor zijn dood bedong de dromerige koning die radeloos was onder de vereisten van het bestuur, dat zijn dromenbouwsel nooit voor mensen zou worden opengesteld. Maar al zes weken na zijn dood drongen de eerste dagjesmensen binnen. Maar de lege ruimten die hij niet meer kon opvullen, houden stand. Ze dromen afwerend voort van én als Lodewijks ongekende mogelijkheden.

Blij toe, trouwens: het spectaculaire bouwsel trekt niet voor niets zoveel bezoekers. De wereld rondom beschouwt zichzelf in hoge mate als een eindeloos spektakel van luxe en genoegen. Lodewijk, die destijds haaks op zijn tijd leek te staan, was meer voorafschaduwing dan hij mocht geloven. Maar de hardnekkigheid van de kale ruimten is dat ook. Standvastig waarschuwen zij dat de wereld zich niet volstrekt aan de Zangerszaal moet overleveren.

Voormalig raf-terrorist Christian Klar heeft ook lang mogen dromen van mogelijkheden, en die waren vast niet altijd prettig voor wie ze overkomen moesten. Klar mocht daarbij ook nog eens zo lang dromen, dat hij voor de wereld uitgeschakeld leek, volledig in vergetelheid opgelost. Maar onderschat de standvastige nooit: de Duitse president kreeg te beslissen over een pardoes door Klar ingediend gratieverzoek, ja, over de vraag of Klar de maatschappij weer in mag zonder berouw te tonen voor de daden van hem en de zijnen. De medeverantwoordelijke voor zeker drie politieke moorden piekert er niet over

[p. 556]

afstand te nemen van zijn drijfveren, tot verontwaardiging van velen. Die verontwaardiging treft zelfs wie het voor hem opnemen, zoals dit regisseur Claus Peymann overkwam.

De vraag dient zich aan: mag je gratie verlenen aan wie standvastig blijft tegenover de intellectuele voorwaarden van een gevaarlijke droom, al heeft hij duidelijk gemaakt dat die nooit meer tot dezelfde consequenties zullen leiden? Hebben de kale ruimten van de gevangenis die toch ook een ruimte voor bezinning en het terugvinden van de weg naar de wereld heet te zijn, hem niet tot de pracht en de praal van de maatschappelijke Zangerszaal bekeerd?

Nee.

Klar is duidelijk. In een boodschap aan een ouderwets linkse conferentie laat hij harde, ouderwets linkse woorden vallen over het kwaad dat het kapitalisme in de wereld aanricht, en over de noodzaak daar georganiseerd iets aan te veranderen. Schrijver en generatiegenoot Peter Schneider reageert onverbiddelijk: ‘Es fällt schwer, jemanden zu begnadigen, der auf einer Analyse besteht, die auch zur Gründung der raf geführt hatte.’ Is Christian Klar dan een onverbeterlijke stijfkop die bijgevolg niet beter verdient dan het uitzitten van zijn straf, of mogen we beweren dat hij een besef koestert waaraan een mens zelfs onder onprettige condities niet zou willen verzaken? Wat verdient hij: hoon, bewondering - gratie? Of zou juist vanwege zijn standvastigheid - die toch ook gewoon zijn eigen zaak maar is - zich niemand om hem druk moeten maken? Hoe groot is de standvastigheid helemaal van wie zo nerveus, boos en verontwaardigd worden? Vormt standvastigheid niet net zo goed een beproeving voor wie op haar als tegenstand stuit?

De standvastige moet daarbij zelf één ding niet uit het oog verliezen: zijn vermogen te blijven geloven aan iets wereldvreemds kan worden onderworpen aan een traineren dat rekent op zijn bereidheid zijn waardigheid te blijven behouden. Het uithoudingsvermogen dat de standvastige aan zichzelf moet beproeven, kan voor de anderen een aanlokkelijke buit vormen. Klar, die klaarblijkelijk niet anders kon dan blijven geloven, zat daarmee onvermijdelijk op zijn knieën. Zijn gratieverzoek werkt als een vlucht naar voren, een moment van verzet, laatste redmiddel om waardigheid te bewaren op een wijze die niet door de anderen wordt bepaald.

Ik was dit jaar in het land van Klar zelf heel blij dat ik een hemelsblauw hemd droeg. Op het podium stond, ver beneden in de diepte, een man in een kostuum van nagenoeg dezelfde kleur. Wat gaf me dat hemelsblauw een nabijheid, daar in de Philharmonie van Essen. Wij

[p. 557]

waren daar beiden niet thuis, maar hij, Ornette Coleman, leek dat meer dan ooit: op die Valentijnsdag 2007 bedacht hij elke vrouw die hij in het publiek maar kon bereiken met bloemen en bloemen en bloemen. Wij van het publiek konden niet ophouden met onze ovatie: wij werden allen zo hemelsblauw als hij.

Deze ooit voor charlatan uitgekreten bloemenvriend had nooit opgegeven: tal van stilistische metamorfoses doorliep hij, die hem toch nooit lieten afdwalen van de klaaglijk vrolijke springerigheid in zijn plastic altsaxofoon, een speelgoedmodel. En met het aanbieden van bloemen en het toeknikken van iedere hoek van de zaal liet hij weer eens even zien dat standvastige charlatanerie ook een erezaak kan zijn. In de bewegingen van zijn muziek, met tegenstrijdigheden die de zoektocht naar elkaar liever niet opgeven, wordt de standvastige voortgang vrijplaats én oproep.

In 1955 was Orlette Coleman nog te jong om nog maar de kracht van die vrijplaats te hebben onderzocht. Maar daardoor zal het wel niet komen, dat de film die een veelgeprezen en gelouterde acteur toen maakte, het enige product onder diens regie zou blijven. Charles Laughton kreeg het namelijk te kwaad met de slechte kritieken waarop zijn werkstuk werd vergast: prompt hield hij het regisseren voor gezien. Dat strookt niet met de film, en toont misschien aan dat hij geen kind meer was.

In The Night of the Hunter slaan een jongen en een meisje op de vlucht voor een schurk die zich uitgeeft voor rondtrekkend predikant en het heeft voorzien op het geld dat hun vader ooit buit maakte bij een overval. Na hun angstige vlucht in een bootje over de rivier bereiken zij een huis waar een oude dame weeskinderen onderdak biedt. Over het uithoudingsvermogen van kinderen zegt ze mijmerend: ‘The wind blows and the rain's cold, yet they abide.’ De teleurstelling van de oudere Charles Laughton om de, beslist misplaatste, slechte kritieken bevestigt die woorden: standvastigheid behoeft ook wat naïviteit. Ze weegt niet handig wat de wereld vereist. Ze zal lege kamers willen blijven vullen, ook als de reeds vervulde dromen door digitale camera's wereldwijd vermenigvuldigd worden.

Maar van de andere kant: waarom zou je eigenlijk publiekelijk standvastig willen blijven, als je toch al zeker weet dat je gelijk hebt? Standvastigheid kan haar vermogen zelfs betuigen in de vorm van een afscheid. Chŏng Ch'ŏl (1536-1593), een van de grootste Koreaanse dichters ooit, schreef twee gedichten die tonen hoe een mens liefde en toewijding intact kan laten, ook als hij op een gegeven moment niet verder kan. Verbannen en onder bewaring gesteld, leerde de dichter de verzamelde werken van de Chinese filosoof Zhu Xi uit het hoofd. Op

[p. 558]

basis van diens denken had Korea zo'n tweehonderd jaar eerder de omslag gemaakt van boeddhistisch naar neoconfucianistisch koninkrijk. Chŏng Ch'ŏl was zelf een ambtenaar die door zijn rechtschapenheid veel onheil leed, maar haar toch ook eens te meer bewees door zich onder bittere omstandigheden over te geven aan precies de principes die diegenen hooghielden, die hem hadden verbannen. En als de voortreffelijke dichter die hij was, voegde hij er twee lange, welluidende, scherp afgemeten maar ook hoogst emotionele gedichten aan toe, in een pijnlijk veelzeggende balans.

Geschreven onder karige omstandigheden, is het eerste gedicht, ‘Toewijding aan de geliefde’, er een van luxe: de vrouwelijke ik-figuur wenst de geliefde die haar afwees in allerlei vormen de welstand, luxe en wijsheid toe van waaruit zijzelf leeft. Het gedicht staat bol van verlangen naar minstens zoiets als waardering, zonder daarop weer te willen pochen, want ach: wat je graag weggeeft, is uiteindelijk niets anders dan de natuurlijke kracht van de maneschijn:

Laat ik helder maanlicht plukken en zenden naar de feniksentoren,
Hang het dan alstublieft boven in de toren, laat het over
De acht hoeken van de wereld schijnen
En maak de gevaarlijke valleien zo klaar als de dag

Het veeleer wanhopig getoonzette tweede gedicht, ‘Andermaal de geliefde’, rijgt in een innerlijke dialoog pijnlijke beelden van miskenning meedogenloos aaneen. Daarbij wordt de geliefde niet langer vertroeteld: de trouw die behouden blijft, is vooral trouw aan de eigen trouw - die als slotakkoord zelfs een pijnlijk inzicht krijgt te aanvaarden:

Het liefste stierf ik en was ik de ondergaande maan,
Zo zou ik zeker het venster van mijn liefste beschijnen,
Mevrouw de bruid, heb het niet over de maan,
Houd het op stromende regen.

De afstandelijke tweede stem uit die laatste twee regels bewaart waardigheid, zodra het smachten te ver dreigt te gaan. Pas de tegenstrijdigheden ontdekken de kracht van de standvastigheid, zeker ook als ze bereid is te zwijgen. Nog van zichzelf afstand te willen doen legt de vrijheid bloot die haar waarde bepaalt. Dat waagstuk moet ze accepteren om ruikertjes uit te delen: twee grootse gedichten.