De Gids. Jaargang 170

[p. 545]

Jacob Groot
Over vlot of langzaam spreken

Het spreekwoord, prille Wittgenstein voor beginners, hing geborduurd boven de schoorsteenmantel en luidde: spreken is zilver, zwijgen is goud. Het deed zijn order eer aan want het gaf geen kik. Toch was de kamer geen trappistencel. Men sprak er gewoon doorheen en soms overtrad een kind, natuurlijk zonder het te weten, het gebod in het hart door de boodschap luidop voor te lezen.

In de prachtigste spreuk over het spreken is de troon van het zwijgen weliswaar verguld maar de rang van zijn karaat blijft ons verborgen. Dat betekent dat we gedegen, fijn, goed of louter mogen zwijgen, ook bladgoud kan onze stilte zijn, we kunnen zelfs zwijgen in een amalgaam. In het laatste geval bekent iemand met zoveel woorden niets te willen zeggen. Als hij op die manier wel degelijk iets gezegd heeft is zijn zwijgen doublé of namaak. Willens en wetens heeft hij dan deel aan de paradox van het spreekwoord zelf, op het moment dat het kind het per ongeluk nazei.

Wie zwijgt is een schim van wie spreekt. Wie spreekt werpt een schaduw waarin wordt gezwegen. Om het spreken hangt de stilte, elk afzonderlijk woord van ieder betoog wordt omgeven door minuscule geluidloze zones die hoogstens ruis kunnen heten. Deze Siamese schatplichtigheid is van belang als we het tempo van het spreken willen meten. Want wie kwikzilverachtig snel spreekt lijkt niet te mogen zwijgen, en wie zijn woorden op een goudschaaltje weegt kan de stilte voelbaar maken.

Het spreken wordt op de huid gezeten door het zwijgen, dat voert het tempo al op. Een vlotte spreker, zeggen ze, laat geen stiltes vallen. Zijn tong komt los. Een van de vlotste sprekers uit onze vaderlandse vocale cultuur was de bij zijn leven al legendarische Johnny van Doorn alias Johnny the Selfkicker, die zijn pijlsnelle speeches vooraf liet gaan door het onheilspellende ‘silence please’, waarbij het stiltewoord op zijn

[p. 546]

Frans werd uitgesproken en als sielanse klonk. Allesbehalve in sielanse voltrok zich vervolgens zijn linguale spervuur, mede onder invloed van het wederwoord van de zaal, die niets liever wilde dan het bis van het oorspronkelijke verzoek. De podia van Johnny waren de pendanten van onze verhemeltes. Voor we het woord namen wilden we graag dat het stil was, we namen het woord opdat er werd gezwegen. Maar terwijl we aan het woord waren merkten we dat we werden onderbroken. Iemand wou dat we opnieuw begonnen of ophielden, het was ook onze wil. Dan werden we, of we het wilden of niet, te midden van het rumoer, het slachtoffer van de verlangde stilte. Want er was niemand die ons hoorde, we waren verdronken in de aandacht die we hadden getrokken door die op te eisen.

De sielanse, gevolgd door de performatieve verplettering ervan die op hetzelfde neerkwam, was de heersende conversatiecode van de sixties. Hiermee put ik Johnny van Doorn niet down maar verhef ik hem tot de tragische, pure hogepriester van een epoque waar hij zelf eigenlijk niets mee te maken wilde hebben. Want we moeten ons niet vergissen in de kakofonie die door de code by the grace of God werd gelegitimeerd.

Geluiden, mits opgenomen, vervagen tot fragmenten van een roestige film. Een nevel is het verleden waarin het geroezemoes een rookgordijn optrekt voor het duizelingwekkende drama van het letterlijke woord voor woord. Dat de frase ‘wat een spreker is die man, da's een man die ouwehoeren kan’ van de hand van cabaretpapegaai Seth Gaaikema in 1970 niet alleen de mateloze retoriek van de homo politicus berispte maar ook de voor debat versleten gesprekscultuur van de ganse natie, inclusief de criticaster zelf, is inmiddels iedereen vergeten omdat iedereen uit diezelfde nevel in het licht is getreden. Hoe gans die natie in feite was moge overigens blijken uit de cover uit hetzelfde jaar van volkszanger Sjakie Schram. ‘De inspraak is heel best, ja, dat beaam ik grif/ maar al dat nieuwe gezwets behoeft wat tegenwicht,’ kraaide Schram Gaaikema in een lager echelon van het Nederlands na.

De rust keerde weer met het poldermodel. Het poldermodel behelsde het vocale compromis tussen de vlotte en de trage spreektrant, ook binnen een en dezelfde stem. Het waren twee handen op één buik, inspraak werd afspraak. De afspraak maakte je in je eigen binnenkamer. De achterkamertjes van het afgesproken werk grossierden vervolgens in geregisseerde, door rendement aangedreven tempi. Ook dit richt-

[p. 547]

snoer is belichaamd door een legende die ik hoogacht. Multifunctionele Johan Cruyff, solistische teamspeler, paarde de motorische afwisseling van effectieve snelheid en tactisch geluier aan de verbale evenknie daarvan, altijd met het oog op een maximale score, ook in financiële zin. Maar zijn nominatie betekent tevens dat de ster van zijn stem, parallel aan de kwaliteit van het spel dat hij ermee wil verheffen, begint te tanen. Je gaat het pas zien als je het door hebt. ok? Ja en nee. Een korte geschiedenis van het zogenaamde woord ok vormt daarom het slot van dit essay.

Op 23 maart 1839 dook het voor het eerst op in de Boston Morning Post, om deel uit te gaan maken van een Amerikaanse linguïstische aberratie die erin bestond veelvoorkomende gespreksbouwstenen verkeerd uit te spreken en dan af te korten. All correct, afgesproken of in orde, geraakte tot oll korrekt en vervolgens tot ok. ok werd het slagwoord van de presidentiële campagne van de zittende president Martin van Buren, afkomstig uit Old Kindernook, in 1840. De van oorsprong Nederlandse Martin van Buren won niet, maar de abbreviatie was nu gemeengoed. Ik kom het niet tegen in de taalrijke oeuvres van Emerson, Melville, Thoreau of Whitman, die Boston toch tot hun culturele biotoop konden rekenen en bovendien uitmuntten in de exploratie van de alledaagse wereld, juist waar het splinternieuwe taal betrof. Whitman heeft de kans in het eenenvijftigste couplet van zijn Song of Myself, als hij zich afvraagt of hij zichzelf tegenspreekt: ‘Do I contradict myself?’ Hij grijpt de kans niet maar vervolgt met ‘Very well then.... I contradict myself’. Dat is ok. Nu nemen wij een enorme hap uit de tijd. Uit de mond van onze bevrijders klonk de afkorting als okay. Er was een o en er was een kay, als de key tot een nieuwe tijd. Samen met kauwgom en in papier gerolde tabak uit Virginia, begon ok een zegetocht door het platgewalste Holland. Onze masculiene autochtoon americanized, het lekker in de mond liggende woord hoorde bij rock-'n-roll, cowboys en movies, het vloeide over en ebde weg. Wat restte was het jolige okie-dokie, een slap aftreksel van het ooit zo joyeuze okay-dokey. Onze huidige tijd heet een verraderlijke kopie van de wederopbouw. Sinds een paar jaar is de originele bastard dan ook pontificaal terug, maar zonder de yankee-swing, want op en top Hollands, een multiculturele driekleurklank in de ware Balkenendse zin van het woord. Ook van Martin van Buren, de Nederlandse Amerikaanse president, die hoofdzakelijk Nederlands sprak, naar Jan Peter Balkenende, de Amerikaanse Nederlandse president, die het Nederlands om zo te zeggen gehoorzaam aan de cowboy in het Witte Huis naar zijn hand zet, il n'y a q'un pas. Maar het woord in kwestie zette een reuzenstap.

[p. 548]

Aan dit nieuwe ok doen we allemaal mee. De o is bijna verdwenen, de kee is een melodietje naar keuze, weelderig of strak, zelfbewust of nederig, vrijwel altijd in een euforisch soort vragende jubel verijlend.

Die jubel van genot geldt de genoot in het complot, het nieuwe ok is een massagewoord, je neemt er de tijd voor, ook al is die, samen met de ander, voorbij voor je het weet. ok klinkt, behalve zalvend, als een tragische overdenking, als een bijna gezongen reflexie over taal die traag moet worden thuisgebracht. Wat is taal ook weer? Wat kunnen we er allemaal nog net mee zeggen? ok? Nogmaals ja en nee. Want het ok-woord wordt niet voortgebracht maar in de mond genomen, de ok's liggen in al hun smaken en formaten prefab klaar in de muur van de stoplapautomatiek. Massaal en verwisselbaar zijn de gebruikers ervan. Ze spreken er niets mee af, ze zeggen er niets mee, ze zijn volstrekt nietszeggend in de ban van hun niemendal. Natuurlijk is de mobiele beller de held van dit tot rimram gereduceerde verhaal. Personificatie van de uniforme persoonlijkheid, staat hij aan de lopende band van de waste lingo, de uit derivaten van genivelleerde vocabulaires opgebouwde onnoodzakelijke gespreksstof die van niemand is. Het tempo is een waste of time, er is geen enkele reden om vlot of traag te spreken, de mobiele beller loopt gewoon synchroon met de tijd die hij verspilt.

ok past niet in de traditie van wild gegroeide groepstaalfrases als ‘weet je wel’, ‘zeg maar’ of ‘is goed’. Zonder meer epidemisch en in sommige gevallen onuitroeibaar, maken die, ook als woordclusters, nog min of meer organisch deel uit van de taal. Er wordt tenminste iets gezegd, dat is het minste wat je ervan zou kunnen zeggen, ook al stagneert doorgaans het gesprek waar ze een bouwsteen van zijn. Maar het sonische virus ok is niet de stilstand of de onderbreking van de taal, het is het volstrekte ontbreken ervan. Het is non-taal, het is de afbraak van de taal tot het nulpunt van de softste nonchalance. Dat door middel van een conceptueel vacuüm bovendien nationwide gesuggereerd wordt dat alles in orde zou zijn mag onheilspellend heten.