De Gids. Jaargang 170

[p. 534]

Piet de Rooy
Beoordeel onze handelingen naar onze bedoeling

Hoe mooi zou de wereld zijn als iedereen gewoon afging op onze bedoelingen. Niemand zou zich nog te wapenen hebben tegen een leven vol berekening en vooroordeel. Van een dergelijke wereld kunnen kinderen zo'n hartveroverend voorbeeld geven. Ze zijn bereid tot allerlei heldendaden, waarvoor zij dan in alle vanzelfsprekendheid slechts algemene waardering denken te oogsten. Maar al snel wordt duidelijk dat de wereld zo niet werkt: de heldendaden worden soms niet opgemerkt, andere keren pakken ze zelfs helemaal verkeerd uit. Opgroeien, zo blijkt, is juist niet beoordeeld worden naar onze bedoelingen. Allen zijn we, zoals Max Weber ons heeft uitgelegd, uit het heerlijk paradijs van de Gesinnungsethik verdreven en het diensthuis ingeleid van de Verantwortungsethik.

Maar hoe houden we ons eigenlijk staande in een wereld die ons leert elkaar te wantrouwen? Dat is de diplomatie, dat is een manier van handelen die van groot belang is geweest in de beschavingsgeschiedenis. In haar meest eenvoudige vorm is de diplomatie het vermogen om afstand te houden ten opzichte van de medemens, onder een gelijktijdige suggestie van het tegendeel. De beste beledigingen komen er glimlachend uit, de diepste vernederingen worden met hoofse buiginkjes in ontvangst genomen. Maar dat is slechts het eenvoudigste niveau. De werkelijk grote diplomaten zijn zij die ons tot beslissingen weten te brengen, terwijl ze ons de illusie laten op eigen kompas te varen. Zij zijn het ook die genoegen weten te nemen met de gedachte dat de zoetste wraak die is, welke in eenzaamheid wordt genoten.

Maar dergelijk diplomatiek gedrag kan alleen succesvol functioneren als aan een aantal voorwaarden is voldaan. Het is ten eerste gebaseerd op een verdeling in groepen, binnen- en buitenstaanders. Boeren bijvoorbeeld snapten niets van diplomatie, daar waren ze domweg te lomp voor. Maar daarnaast was het nodig dat de ingewijden de overtuiging deelden dat mensen in beginsel altijd en overal hetzelfde

[p. 535]

waren. David Hume (1711-1776) legde dat met grote nadruk uit: de menselijke persoonlijkheid was een constant gegeven dat niet wisselde naar streek, noch per periode veranderde: ‘Mankind are so much the same, in all times and places, that history informs us of nothing new or strange in this particular.’ Zij die anders beweerden waren volgens hem gewoon leugenaars.

Als mensen altijd en overal hetzelfde waren, dan was het dus goed mogelijk om het gedrag van mensen te leren beoordelen en eigen bedoelingen te versluieren. Om zich de fijnere kneepjes van die vaardigheden eigen te maken was het zelfs niet nodig om zich te beperken tot de eigen plaats en tijd, maar kon ook uit het rijke verleden worden geput. De geschiedenis bood immers een vrijwel onuitputtelijke staalkaart van menselijk gedrag. Zo liet Machiavelli (1469-1527) in zijn Discorsi zien hoe sterk de parallellen waren tussen zijn eigen tijd en die welke beschreven werd door de schrijver Titus Livius (59 v.Chr.-17 n.Chr.). Wijze mensen, zo merkte hij op, plachten dan ook te zeggen dat wie weten wil wat komen gaat, acht moet slaan op wat geweest is: ‘Dat komt omdat die dingen tot stand worden gebracht door de mens, die altijd door dezelfde hartstochten wordt en werd beheerst, en daardoor tot dezelfde dingen komt.’ De diepgewortelde gedachte dat er van het verleden iets te leren valt is dan ook in sterke mate gebaseerd op de daaronder liggende opvatting dat het menselijk leven en samenleven in wezen niet veranderen.

Maar dit systeem zal in de loop van de achttiende eeuw, zoals bekend de bloeiperiode van de Franse diplomatie, gaan kraken. De problemen begonnen, net als bij geologische veranderingen, langzaam maar onweerstaanbaar in de diepere aardlagen: was constantheid wel de meest wezenlijke trek van het leven? In de Verlichting begon zich een nieuwe opvatting op te dringen, die in de negentiende eeuw aan een ware triomftocht zal beginnen: ‘verandering’ is de meest essentiële karaktertrek van het Al. Deze gedachte werd al snel in een even simpele als pakkende slogan samengevat: stilstand is achteruitgang. De gevolgen van deze nieuwe opvatting waren indrukwekkend.

Om te beginnen was nu op slag het verleden niet langer een soort schatkamer vol oefenmateriaal, maar werd ‘een vreemd land’, zonder al te veel onmiddellijke relevantie voor het heden. Van de toekomst stond immers vooral (en vooraf) vast dat die anders zou zijn dan het verleden; de mensen zouden ander gedrag vertonen, zoals buitenlanders wel een beetje op ons lijken, maar juist ook zo ‘anders’ zijn. Dit verlies van de geschiedenis als zingevend verleden werd in de negentiende eeuw ruimschoots vergoed door de trots op de onstuitbare

[p. 536]

vooruitgang die op te merken viel als er even terug werd gekeken op de afgelegde baan. Kenmerkend was de zin waarmee Charles Darwin (1809-1882) zijn boek over The Origin of Species afsloot: ‘There is grandeur in this view of life [...] that, [...] from so simple a beginning endless forms most beautiful and most wonderful have been, and are being, evolved.’

Moeilijker werd het nu echter om nog veel te zeggen over de aard van mensen: als die niet altijd en overal dezelfde was, en als die aard bovendien in de loop der tijd zou veranderen, wat viel daar verder dan nog over op te merken? Dit probleem werd alleen maar klemmender naarmate ook het christendom aan vanzelfsprekendheid verloor en de kerkgang voor steeds meer mensen - naar het woord van de Engelse historica Jose Harris - ‘a Sunday hobby’ werd. Naarmate de mens aan vastigheid verloor en zijn gedrag aan voorspelbaarheid inboette, werd hij tegelijkertijd meer een raadsel. Daarmee ontviel dus ook de basis aan het diplomatieke systeem waarop het samenleven gebaseerd was. Vooral de wat meer gevoelige types zouden zich hier in het fin de siècle erg somber over tonen. Socialisten dachten het probleem op te lossen door over een geheel nieuwe wereld te spreken, waarin een nieuwe mens weer simpel naar de goede bedoelingen kon worden gewaardeerd. Diplomatie werd veroordeeld als bourgeois-hypocrisie en menig dichtwerk bezong de verdiensten van een ‘eerlijke’ wereld waarin mensen als broeders met elkaar konden omgaan. Maar dat overtuigde toch niet iedereen - en de overtuigden niet erg lang.

Op de overgang naar de twintigste eeuw zal er een wending optreden die het probleem niet oplost, maar wel een geheel nieuwe dimensie heeft gegeven. Die wending is in hoge mate het gevolg van het werk van Freud (1856-1939). Er is de laatste decennia veel lelijks over hem gezegd: zo was zijn therapie regelmatig geen succes en bleken veel van zijn opvattingen geheel onhoudbaar. Maar als weinig anderen heeft hij ons op een andere manier naar mensen leren kijken: de mens was niet zozeer een raadsel, als wel een vat vol tegenstrijdigheden. De psychoanalyse gaat in essentie dan ook over het begrijpen van de conflicten die daaruit voortvloeien, waarbij de kern van het probleem door Freud in 1917 als volgt beknopt werd samengevat: ‘The ego is not master in its own house.’

Dit was een moeilijke boodschap. De Amsterdamse arts Evart van Dieren wijdde er in 1932 zelfs een heel boek aan om uit te leggen hoezeer het hem tegen de borst stuitte, Prof. Freud, de uitvinder van de z.g. psychoanalyse of te wel ‘diepte’-zielkunde en het door velen onderschatte perverse gevaar. De lange titel maakte al duidelijk dat het om een

[p. 537]

querulant ging, maar tegelijkertijd was het ook wel een brave borst. Zo maakte hij zich zorgen over het volgende: ‘Als een fatsoenlijke huisvader 's morgens aan het ontbijt zijn onschuldige droomen niet meer vertellen kan omdat één van zijn kinderen misschien reeds een geschriftje over Freud'sche droomuitlegging gelezen heeft en hem deswege verdenken zal van veel leelijks [...], dan meen ik deze te mogen veroordeelen, door haar futuristisch te noemen!’

Daarmee had hij een punt. Want de lelies die Van Dieren zo graag aan zijn ontbijttafel zag, bleken doorgaans diep in de modder te wortelen. Een directe oplossing bood Freud niet, integendeel, in Het onbehagen in de cultuur (1930) voorzag hij zelfs het instorten van de beschaafde samenleving doordat de tegenstrijdigheden tot een onbeheersbaar niveau zouden oplopen. Maar een begin van inzicht bood hij wel, voorzien van het bescheiden advies dat het in alle opzichten beter was om zich bij deze lastige werkelijkheid neer te leggen. Was de diplomatie ooit gericht op de omgang met de ander, nu was het urgenter om met de eigen persoonlijkheid te leren omgaan.

Dit inzicht bevorderde, paradoxaal genoeg, de terugkeer van een oude functie van de geschiedenis: er viel weer veel van te leren. Maar wat eigenlijk? In een aantal opzichten is dat niet langer een geruststellende of opwekkende les. Het verleden is een ‘schuldig landschap’ geworden: vrijwel ieder mens is in een aantal omstandigheden geneigd en bereid tot alle kwaad. Er is nooit een tijd geweest dat we mensen slechts naar hun bedoelingen konden beoordelen, maar inmiddels vertrouwen we nu ook onszelf niet meer.