De Gids. Jaargang 170

[p. 529]

Ed van Thijn
Het uur der onderhandelingen is een uur van gevaar

Als Dries terugkomt zegt hij niets. Ik vraag of het voorstel [7-7-2, we zaten al dagen te jongleren met bezweringsformules, E.v.Th.] nog aan de orde is. Er valt opnieuw een stilte. Deze keer wel erg lang. Na een half uur voel ik een kriebel opkomen. Een proestlach, zoals je vroeger wel eens op school had tijdens een vervelende les, kondigt zich aan. Ik probeer me in te houden. Het lukt niet. Ik barst uit in een ongenadige proestbui. Ik bedenk er in wanhoop een grap bij. ‘Ik vind dat de notulist wel erg weinig opschrijft,’ roep ik. Er wordt gelachen. Nu kan ik weer even vooruit. Intussen duurt de stilte voort. Na enige tijd krijg ik weer dat kriebelgevoel. Opnieuw hou ik het niet. Het is een krankzinnige vertoning. Ik proest het uit. Deze keer weet ik geen bijpassende grap te bedenken. Ik ren de kamer uit, de gang op en brul het uit. Minutenlang. Tjeenk Willink (de notulist) voegt zich bij me. Heeft het ook niet meer. Midden in het gelach wordt hij verschrikkelijk kwaad. ‘Dit kan toch niet langer,’ roept hij. Het is drie uur in de nacht.
Ed van Thijn, Dagboek van een onderhandelaar, 1978

Toen we om 4 uur buiten stonden waren we 17 uur bijeen geweest. Onder auspiciën van informateurs Vrolijk en Verdam (twee commissarissen van de Koningin) die zichzelf een minimalistische rol hadden toebedacht en zelfs niet de moeite namen de vergaderingen voor te zitten. ‘We zijn 17 uur bijeen geweest, hetgeen niet betekent dat we 17 uur hebben vergaderd,’ zeg ik getergd tegen de verzamelde pers, die de formatie nu al 147 dagen op de voet volgt. Openbaarheid was in die dagen een diepgeworteld beginsel. De journalisten reageren, en niet voor de eerste keer, met verbijstering.

Het zou de langste formatie in de geschiedenis worden (meer dan 200 dagen). De onderhandelingen met het cda van Van Agt duurden 171 dagen. 171 dagen waarin de PvdA in alle rangen en standen (fractie, partijbestuur, partijraad, congres) over mijn schouder meekeek en eis op eis stapelde. Totdat binnen het cda zoveel misnoegen was ontstaan, zelfs bij de linkervleugel (de zogenaamde loyalisten) die hoe dan ook met de PvdA wilden regeren, dat het lijntje brak. Al snel vond het fameuze etentje van Van Agt en Wiegel plaats in Le Bistroquet.

[p. 530]

Daar was het ijs snel gebroken. Het kabinet-Van Agt/Wiegel kwam in een vloek en een zucht tot stand en de grote winnaar van de verkiezingen (10 zetels winst) had het nakijken.

Tussen Van Agt en Wiegel bestond iets wat tussen Van Agt en Den Uyl (en mij) ten enenmale ontbrak: chemie. Tussen ons klikte het niet. Nu zijn persoonlijke verhoudingen nooit alleen maar beslissend voor het wel of niet slagen van onderhandelingen (Wouter Bos gruwde van het woord ‘chemie’ toen het in 2003 misliep in de onderhandelingen met Balkenende). Ook in 1977 waren er tal van andere, zwaarwegende factoren in het spel. De euforie van links na de historische overwinning, ons precisiebombardement bij de totstandkoming van het regeerakkoord (wat overigens wél tot resultaat leidde), het progressieve overwicht in het (eerste) kabinet-Den Uyl (voor het cda was gelijkwaardigheid nu een existentiële eis), onze getalsmatige eisen (8-7-1), maar vooral ook het vetoën van bepaalde ministerskandidaten (zoals Van Agt zélf op Justitie).

Maar daarbovenop - of daarmee verweven - kwam de persoonlijke animositeit, al eerder ontstaan tijdens de regeerperiode van het kabinet-Den Uyl, met heftige incidenten zoals de sluiting van de Bloemenhovekliniek en de affaire-Menten (de oorlogsmisdadiger die door een slordigheidje een goed heenkomen kon zoeken). Dat die laatste kwestie (toen onze Kamerfractie Van Agt ongenadig hard heeft aangepakt zonder dat premier Den Uyl een hand uitstak) onder de oppervlakte een grote rol speelde bleek mij uit een brief van professor Duynstee, een goede vriend van Van Agt, als reactie op mijn Dagboek van een onderhandelaar. Hij had het boek met veel waardering meerdere malen gelezen, maar stond versteld van mijn naïviteit. ‘Dacht u nu echt dat het tweede kabinet-Den Uyl na de ervaring met de Menten-affaire er ooit zou zijn gekomen?’

Los van deze politieke blutsen en builen (Van Agt had overigens eigenhandig het kabinet over de grondpolitiek laten struikelen) waren er immense stijlverschillen. Den Uyl en ik waren pietjes-precies, redelijk punctueel, altijd goed gedocumenteerd, rationele beroepspolitici die tot vervelens toe tijdens eindeloze zittingen onze voorgeprogrammeerde schema's afwerkten en de inwendige mens daaraan ondergeschikt maakten. Meer dan een klef broodje kaas of hooguit een kroket kon er niet af. Een bitterbal aan het eind van de dag was al een ongekende uitspatting. De bourgondische Van Agt was uit heel ander hout gesneden. De politiek was voor hem geen beroep. Hij kwam zelden op tijd en soms helemaal niet. Hij vertoonde grillig, onberekenbaar gedrag. Hij onderhandelde zichtbaar tegen heug en meug en was onder-

[p. 531]

hevig aan sterk wisselende stemmingen. Eigenlijk vonden wij hem een rare snijboon die, zoals hij zelf ooit zei, een aversie had tegen politiek.

Toch had ik, voor mijzelf sprekend, wel een zwak voor hem gekregen. In mijn Dagboek (p. 186) schrijf ik hoezeer ik worstel met het verschijnsel Van Agt. ‘Ik heb die dag zoveel Driesen gezien. Een Dries van beton, onwrikbaar; een alleraardigste, ontwapenende Dries; een verkrampte Dries, die stuk zit; een zelfbewuste Dries, vastbesloten zich niet in de luren te laten leggen; een zich wegcijferende Dries, de zaak stellend boven zichzelf; een Dries die op zijn strepen staat, het cda c'est moi. En dan weer een Dries die gestuurd wordt en zich laat sturen. Na zoveel maanden persoonlijke omgang weet ik nog niet wie de echte Dries is. Ik houd het nu maar op de aardige Dries, onhandig, wisselvallig, maar van goede wille.’

De grootste surprise bereidde Dries ons (in dit geval Jan Terlouw en mij) tijdens een etentje in het restaurant Raden Ajoe, een zeldzaam intiem moment. Na twee happen rijst vertrouwde hij ons toe dat hij Joop den Uyl zojuist had meegedeeld niet beschikbaar te zijn voor diens kabinet. Niet voor Justitie en niet voor Binnenlandse Zaken. ‘Ik word ook geen fractievoorzitter. Ik ga het politieke bos in. Dat lijkt mij voor iedereen de beste oplossing. Ik deug niet voor de politiek.’

Nooit zullen we weten of dit een serieus bedoelde mededeling was. Dat hij het echt zat was. Of dat dit een goed geacteerde meesterzet is geweest. Eén ding is zeker. Het was een keerpunt in de formatie. De cda-fractie reageerde - voor de eerste keer unaniem - met de grootst mogelijke verontwaardiging. Natuurlijk lieten zij hun Dries niet zomaar gaan. Hij kwam terug, sterker dan ook. Vanaf dat moment was het vormen van een tweede kabinet-Den Uyl trekken aan een dood paard.

Nog eenmaal zou er opnieuw een chemische krachtmeting plaatsvinden. In 1981 moest er wederom een poging worden ondernomen om een kabinet van cda, PvdA en D'66 te vormen. Deze keer was er geen ontkomen aan. Anders dan in '77 was er eenvoudigweg geen alternatief. cda en vvd waren bij de verkiezingen hun meerderheid kwijtgeraakt. PvdA en cda waren tot elkaar veroordeeld. En de belangrijkste gevangenen waren de kopstukken, Den Uyl en Van Agt. Toen geen van beiden bereid was om een stap opzij te doen, gebeurde het onmogelijke. Een kabinet-Van Agt/Den Uyl/Terlouw kwam tot stand. Als informateur (met Lubbers en De Koning) en formateur (met Sjeng Kremers) was ik er nauw bij betrokken. De chemie (of het gebrek daaraan) leidde van meet af aan tot een explosief mengsel. Nooit vergeet ik het beeld van twee kapiteins op één schip die elkaar omzichtig behandelden maar elkaars bloed wel konden drinken.

[p. 532]

Maar Van Agt was een magistrale boeienkoning. Door op vervroegde verkiezingen aan te sturen wist hij zich als een ware Houdini van zijn electorale ketenen te ontdoen.

Den Uyl werd in dit vechtkabinet als vicepremier/minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (de laatste taakomschrijving werd echt toegevoegd om de portefeuille op te leuken) vakkundig onschadelijk gemaakt. Een gehate Ziektewet - onderdeel van een overeengekomen bezuinigingsoperatie - bezorgde hem een ongekende woedeuitbarsting van de vakbeweging die hem tijdens massale demonstraties de minister van a-sociale zaken noemde (met dank aan Kok). Toen de Statenverkiezingen enkele maanden later desastreus afliepen was het snel gebeurd met het vechtkabinet. De PvdA stond weer op straat.

Eigenlijk zou de ervaring van '81 een beter leermoment voor Bos en Balkenende hebben moeten zijn dan de formatie van '77, waar iedereen nog altijd vol van is. Ook het huidige kabinet is uit nood geboren. Ook nu gingen twee elkaar bestrijdende opposanten na jaren van felle campagnes, noodgedwongen, samen. Het is nu nog te vroeg om te zeggen dat deze keer dit monsterverbond de rit zal uitzitten. Informateur Wijffels heeft er met zijn pressurecookermethode op de heide (hotel Lauswolt is bekend om zijn massages) wel alles aan gedaan om uitgerekend de chemie, het woord waar Bos zo'n hekel aan heeft, drastisch te verbeteren. Dat lijkt te zijn gelukt. In no time, naar Nederlandse maatstaven.

Toen eenmaal de zes pijlers voor een toekomstgericht beleid in kameraadschap tot stand waren gekomen vlogen in een opperbeste stemming de meest onmogelijke concessies (ik denk aan het Irak-onderzoek) over tafel.

Is chemie, ja of nee, nu een typisch Nederlands probleem? Ik denk van niet. Bij alle grote, internationale onderhandelingen speelt de animositeit tussen hoofdrolspelers wel een rol, for better or for worse. Wie het boek Peacemakers leest (Margaret Macmillan, Peacemakers. Six Months That Changed the World, John Murray, Londen, 2001), een nauwgezet verslag over de totstandkoming van het Verdrag van Versailles in 1919, krijgt een adembenemend beeld van drie staatsmannen die, alhoewel ze elkaar niet konden luchten of zien, in zes maanden tijd een nieuwe wereldorde schiepen. Een wereldvreemde, professorale, president Wilson (63) die geen idee had van de geografie van het Europese continent en maar op één ding gefixeerd was: de oprichting van de Volkerenbond, wat zowel Lloyd George als Clemenceau worst zou wezen. Lloyd George, een 56-jarige, ambitieuze, machiavellistische politicus die weinig dossierkennis bezat en maar op één ding uit

[p. 533]

was: de redding van het Britse Empire. Clemenceau, met zijn 78 jaar de oudste, een intellectueel met een formidabele kennis van de Europese geschiedenis, vervuld van haat tegen het Duitse buurland dat diep in het stof moest bijten. Deze drie mannen, zes maanden lang permanent bijeen, bepaalden de toekomst van Europa en trokken naar willekeur, amper openstaand voor deskundige adviezen, de nieuwe grenzen van Europa en omliggende regio's. Zij braken oude naties af en schiepen nieuwe. Zij creëerden brandhaarden van nieuwe, nationalistische meerderheden en minderheden. Ze brachten vrede in 1919 maar droegen de munitie aan voor een nieuwe oorlog. Chemie genoeg voor nieuwe kruitvaten. In de vorige eeuw moesten 40 miljoen Europeanen gedwongen verhuizen. Niet als gevolg van oorlog maar als gevolg van vredesonderhandelingen.

Onderhandelen is mensenwerk en waar gehakt wordt vallen spaanders. Zelden zijn onderhandelingen het eindpunt van de geschiedenis. Eerder het tegendeel.