De Gids. Jaargang 170

[p. 525]

Jan-Hendrik Bakker
Of de commandant van een belegerde plaats naar buiten moet komen om te onderhandelen

...als we onze fouten en zwakheden kennen, weten we wat wij moeten vermijden.
Spinoza

De wereld is maar de helft van alles wat het geval is. De andere helft is wat wij ervan maken. Wij leven in tijden van positief denken. Vrij onopvallend heeft zich de laatste decennia een verschuiving voorgedaan van de maakbaarheidsideologie naar die van het rooskleurig denken. Het idee dat de vooruitgang in de wereld afgedwongen kan worden met vijfjarenplannen, wetenschappelijk onderzoek of de instelling van een wereldregering is weliswaar verlaten, maar het geloof in eigen kunnen is gebleven. Het lijkt een onschuldige, geïndividualiseerde vorm van maakbaarheidsverlangen, niet meer te vergelijken met de grote politieke utopieën van de Verlichting, maar op de achtergrond ervan flakkert toch nog steeds het vuurtje van de moderniteit. Dat zegt ons dat waar een wil is ook een weg te vinden moet zijn. Wat zich de laatste tijd bij die overtuiging gevoegd heeft zijn de inzichten van psychologen en, vooral, neurologen, die ons vertellen dat je je voortdurend moet inprenten dat je iets kunt. De maakbaarheid van het menselijk brein is zo, ten dele, in de plaats gekomen van de maakbaarheid van de wereld. Daarmee is de focus verschoven van politieke planning naar neural programming. Om succesvol te zijn moet je succes uitstralen, luidt een cynische mantra uit de film American Beauty. Zelfs doen alsof je gelukkig bent, maakt gelukkig. De hersenen gaan op den duur dan in hun rol geloven.

Dit ‘oppompen’ van het geloof in eigen kracht is verwant aan de wereld van de sport. Elke trainer weet dat prestaties in belangrijke mate beïnvloed worden door de wil te winnen. Nietzsche zag aan het eind van zijn leven in de Wille zur Macht de allesbepalende constituerende kracht van denken en zijn. Sportpsychologen zijn dan ook allemaal kleine nietzscheanen. Binnen de wereld van de sport kan dat weinig kwaad, want alles is daar op het winnen gericht. Komen er ook

[p. 526]

andere waarden in het spel, zoals behoud van sociale stabiliteit, beheersbaarheid of veiligheid, dan rijst de vraag of de wedstrijdmetafoor ons geen gevangenen maakt van het tsjakka-denken. Staat de waarde van een wetenschapper gelijk aan de index van zijn citaatscore? Wie is de rivaal van een goede onderwijzer? Neural programming heeft instrumentele waarde voor mensen die gehinderd worden door faalangst, die in hun eigen leven alle risico's mijden en zo aan geestelijke verlammingsverschijnselen lijden. Het kan ook nut hebben voor de ernstig zieke die in zijn eigen genezing moet geloven, desnoods tegen beter weten in. Maar er komt een moment dat men het hoofd in de schoot moet leggen. Capituleren voor de omstandigheden is een vorm van bezonnenheid; tussen zelfoverschatting en zelfonderschatting ligt de deugd van de realiteitszin.

Was die bezonnenheid er maar geweest toen ons land besloot militairen te leveren voor een vn-missie op de uiteenvallende Balkan van de jaren negentig! Nu is die missie het grootste trauma geworden in de vaderlandse geschiedenis sinds de politionele acties. De val van de moslimenclave Srebrenica en de eerloze aftocht van de Duchtbatters waren die dagen al ongemakkelijk genoeg. De daaropvolgende moord op 7500 mannen en jongens, gruwelen die later pas stukje bij beetje bekend werden, hebben ons met schuld overladen. Voor Nederland is ‘Srebrenica’ het beeld van een besnorde commandant die schichtig een glaasje slivovitsj staat te drinken met leiders van lokale milities. Deze commandant, overste Karremans geheten, achtte op die zwarte dag in 1995 de tijd gekomen de verdediging van de enclave waar 25.000 moslims hun toevlucht hadden gezocht op te geven en het lot van de vluchtelingen in handen van hun belegeraars te leggen. Het had nooit mogen gebeuren. De beelden van een toastende Karremans, die ook nog een cadeautje in ontvangst neemt onder het uitspreken van de gedenkwaardige woorden ‘Is dit voor mijn vrouw?’, waren een schertsvertoning. Tegelijk hing het onheil al in de lucht. Ik heb in die dagen vaak de slotregels van ‘All Along the Watchtower’ gehoord. Waar je zoal niet aan kunt denken, maar de regels zijn te frappant om niet te citeren. De vn-compound op Potocari was volgestroomd met arme moslimvluchtelingen. Ze hadden de hoop daar veilig te zijn in de nabijheid van de internationale gemeenschap.

All along the watchtower, princes kept the view
while all the women came and went, barefoot servants, too
Outside in the distance, a wild cat did crawl
two riders were approaching, the wind began to howl.

[p. 527]

De tekst van Bob Dylan schijnt te verwijzen naar het bijbelboek Ezechiël. Maar in die twee ruiters kunnen we zonder moeite ook de oorlogsmisdadigers Mladic en Karadzic ontwaren. De vrouwen die zich langs de wachttoren hadden verzameld, zien wij ook nu nog regelmatig in ons land opduiken, vormeloze gestalten met vermoeide gezichten, zwaaiend voor de televisiecamera's (als die nog de moeite nemen te komen) met foto's van hun vermoorde mannen en zonen.

En hoewel officiële onderzoeken later de Nederlandse militairen gezuiverd hebben van directe verantwoordelijkheid voor de massamoord waarvoor hun terugtrekking de weg vrijmaakte, ben ik niet de enige wiens hart zegt dat de commandant daar niet had mogen staan met zijn glaasje slivovitsj. De beelden van het vreugdedansje van de Nederlandse militairen na afloop van de zogeheten debriefing in Zagreb en het feit ook dat zij de Servische milities een handje hielpen bij het scheiden van de mannen van de vrouwen en kinderen, hebben het er niet beter op gemaakt. Het geweten knaagt maar door. En dan is er nog dat verdwenen filmrolletje, waarop schokkend geïllustreerd zou zijn dat althans een deel van de Dutchbatters wist wat er gaande was.

Had de commandant dan niet naar buiten mogen komen? De nabestaanden van de 7500 doden hoeft men dat niet te vragen. Hun was bescherming beloofd, niets meer maar zeker niets minder. Zelf durf ik nauwelijks te speculeren over wat er gebeurd zou zijn als de lichtbewapende Dutchbatters teruggeschoten zouden hebben. Geen optie? Was van meet af aan vastberadenheid getoond dan zou dat de Servische belegeraars toch aan het denken hebben gezet. Hoe het ook zij, niemand bleek bereid zijn leven te wagen voor dat van de weinig geliefde moslimbevolking. Tien jaar later hebben de Dutchbatters nog een onderscheiding gekregen, als troost voor alle imagoschade. Overste Karremans stond weer voorop. Hoe pijnlijk allemaal! Eerder waren in ons land een minister-president en een voltallig kabinet afgetreden vanwege Srebrenica. Dat politieke zoenoffer was een gratuit gebaar want het kwam aan het einde van een regeringsperiode. Het leed had het ook nooit weg kunnen nemen. Als in een democratie ‘de politiek’ verantwoordelijk heet voor een humanitaire ramp betekent het in feite dat niemand thuis geeft. Dat is een van de (weinige) nadelen van democratie. Het was de tijdgeest, moeten we machteloos vaststellen; een noodlottige combinatie van euforie om de verdwenen Koude Oorlog en ongeduld met de opleving van feodaal tribalisme in de Europese achtertuin, plus latente moslimfobie.

Na de instorting van het geloof in de heilstaat, het einde van de ideologieën, ging op de drempel van de nieuwe eeuw een redeloos be-

[p. 528]

schavingsoptimisme met Europa aan de haal. Waardoor was dat toch ingegeven? Het Nederlandse parlement in elk geval stemde in met het sturen van militairen naar de Balkan, als afgezanten van de geciviliseerde wereld, als moreel baken in een achterlijke wereld. En alleen lichtbewapend, symbolisch, alsof men dan ook hooguit licht beschoten zou kunnen worden, symbolisch. We maakten het onszelf wijs, omdat we wilden geloven dat met de val van de Sovjet-Unie de mens er karakterologisch ook op vooruit was gegaan. En misschien omdat we de moed niet hadden een echte oorlog te riskeren. Hadden we maar eerder gecapituleerd voor de complexiteit van de werkelijkheid. Soms moet men omwille van de toekomst pessimist durven zijn.