De Gids. Jaargang 170

[p. 521]

Maria Barnas
Hoe de ziel haar hartstochten op verkeerde objecten ontlaadt wanneer de juiste haar ontbreken

Het is begonnen met de boot. Ik zag hem drie dagen geleden op het nieuws van acht uur. Het nieuws werd afgesloten met de boot, als opmaat naar een wereld waar ik me geen raad mee weet. Geen raad? Een wereld waarin alles als op een gedekte tafel op een schip door een onverwachte golfslag net een beetje verschoven is. Ik weet niet meer wanneer het is begonnen dat het Journaal een item vond om mee af te sluiten dat eigenlijk niet echt wereldnieuws is. Als ik me niet vergis is de bbc ermee begonnen, en nam het Nederlandse Journaal het zonder waarschuwing aan het volk over. Opeens was het er, zoals het woord ‘opleuken’ er opeens was, en ‘islamisering’, zoals een ziekte je van de ene op de andere dag kan vellen: de geboorte van een panda in Artis, een prins op bezoek in Gouda, een pompoen ter grootte van een tuinhuis, een dubbel paspoort van een staatssecretaris.

Ik voel me niet serieus genomen als een verslag van de hongersnood in Darfur zomaar overgaat in opgeleukte berichtgeving van wat er in de wereld gebeurt. Kunnen ze voor een aannemelijker overgang geen muziekje laten componeren door Henny Vrienten? Die weet daar vast wel iets op te verzinnen. Zodat ik weet dat ik de televisie uit kan zetten voordat het nieuws-op-kleine-schaal, dat het grote leed van de wereld waarschijnlijk moet relativeren, zich aan me opdringt. Het probleem van de vrolijke noot op het nieuws is dat het nu juist helemaal niets relativeert. De pompoen uit de provincie is als een meetlint dat door een fotograaf wordt neergelegd naast een lijk bij de registratie van een misdrijf. Het meetlint toont hoe groot het lijk werkelijk is. Hoe onuitwisbaar de honger in Darfur. Het meetlint is niet de goede metafoor. Het moet een meetlint zijn met eenheden die groeien naarmate het gepresenteerde leed je meer raakt. Een centimeter kan een meter zijn, of meer. Twee meter voor Darfur. Anderhalve voor Irak. Nee, drie voor de puinhoop in Irak. Vier, vijf! U moet niet denken dat ik niet betrokken ben: zes voor Irak, ik ben niet gierig met mijn meetlint.

[p. 522]

(Het lijk langs het meetlint wendt zich verveeld af.)

Maar om terug te komen op de boot: dit keer was het slotnieuws grimmig. De nieuwslezeres ging er recht voor zitten, verschoof haast onmerkbaar in haar stoel. Ze zat nu net niet in het midden van het televisiekader, een beetje uit het lood. Ik vroeg me af of andere nieuws-kijkers zich ook altijd afvragen of de nieuwslezeres onzeker is over de vraag of ze dankzij positieve discriminatie haar baan heeft gekregen. En of ze daar soms wakker van ligt. Of ze bij elk gesprek dat ze voert bang is dat haar die vraag gesteld zal worden en dat ze daarom iets afstandelijks heeft. Zodat je niet zou durven het haar te vragen. De vraag hing tussen haar en mij in. En terwijl ik me zorgen maakte over de vraag of ik discrimineer door zoiets in mijn hoofd te hebben, leunde de nieuwslezeres, als door een plotselinge golfslag getroffen, iets opzij, naar het midden van het beeld, om haar evenwicht te herstellen. Hoe meer ze dat deed, hoe zichtbaarder haar ongemak werd. Ze beet haar ongemak weg en vertelde over een boot die was aangetroffen langs de kust van Australië.

(Het lijk richt zich op, om te weten hoe dit afloopt.)

In een roman van Keith Ridgway die ik aan het lezen ben, Animals, vertelt een architect over een gebouw dat ‘haunted’ is. Wat is daar het Nederlandse woord voor? Ik zou er het woordenboek op na kunnen slaan maar omdat de Nederlandse variant voor ‘haunted’ niet dezelfde beelden op zou roepen als de Engelse laat ik het maar zo staan.

(Het lijk is Nederlands en Engels. Het heeft twee paspoorten.)

Het ‘haunted’ gebouw is pas neergezet en heeft een derde verdieping waar alles misgaat. De lift wil er niet stoppen, zodat iedereen die die etage wil bezoeken de trap moet nemen. Lichten gaan er aan en uit zonder dat er een mensenhand aan te pas komt en er verschijnen muren waarvan niet na te gaan is of ze door iemand zijn neergezet. Het engste is een vlek, een vlek in de vorm van Australië, die niet uit het vloerkleed te verwijderen is. De schrijver verwondert zich over de opmerking van de architect, die de vlek met Australië vergelijkt. Hij bedenkt hoe vreemd het is dat alle vlekken eigenlijk wel op dat continent lijken. Maar echt vreemd is dat niet. In mijn geval in ieder geval niet, omdat ik de vorm van Australië niet precies zou kunnen weergeven. De vorm ervan is als een vlek in mijn hersenen opgeslagen.

Ik dacht na over die vlek toen de scheve nieuwslezeres over de boot begon waar ik het eigenlijk over wil hebben. Of ik dacht aan de Australiëvormige vlek omdat zij over het land begon. Hoe het ook zij, ik zag beelden van een land dat daarvoor niet meer was dan een spoor, een vage vorm in mijn bewustzijn. De zee golft er zoals de zee hier golft. De golven spoelen in dezelfde richting het strand op. De boten zeilen rechtop.

[p. 523]

Maar met deze boot was iets aan de hand. Het merkwaardige is dat ik na de nieuwsuitzending niemand over de boot heb gehoord. Ik heb al mijn krantenlezende vrienden en kennissen gevraagd of zij ook de boot hadden gezien, om vervolgens te kunnen vragen wat de boot met ze gedaan had. Toegegeven, ik ken niet veel krantenlezers (hooguit drie, Johan niet meegerekend, omdat die in het buitenland zit, in een langgerekte vlek ergens in Zuid-Amerika); toen ik hun ooit vroeg of zij misschien wisten waar Suriname lag, konden ze me ook niet helpen. Maar het blijft vreemd dat niet alleen zij, maar ook alle anderen die ik de afgelopen dagen heb gevraagd naar de boot, geen idee hadden waar ik op doelde. Niemand had de boot gezien.

Of ik het gedroomd had, vroeg de een. Weet je zeker dat je het op het nieuws hebt gezien, vroeg de ander. U moet van mij aannemen dat ik niet over het nieuws droom. Ik droom geen nieuwslezeressen.

De boot heeft mij aan het denken gezet. Het zit zo: de boot is gevonden langs de kust van Australië. De zeilen waren gehesen. Een van de zeilen was aan flarden gescheurd, als gegrepen door de klauw van een reuzenpijlinktvis. Er had geen storm gewoed. Eigendommen van drie mannen waren aan boord. Geld, mobieltjes, papieren, kleren. Er leken geen bezittingen te zijn verdwenen. Er waren geen sporen van geweld, alles was in orde op de boot, behalve het feit dat de mannen spoorloos waren. Er stond een maaltijd op tafel, de tafel was gedekt.

Op Google levert ‘boot Australië bemanning spoorloos’ niets op. Varianten erop en met weglatingen ook niet. Wél lees ik over het Amerikaanse schip Marie Celeste: ‘Op 5 december 1872 voer het Britse schip Dei Gratia ergens tussen de Azoren en Lissabon (Portugal) toen het opeens de Marie Celeste in zicht kreeg. De Marie Celeste had al haar zeilen uitstaan en maakte in de ogen van de Britten rare manoeuvres. De Britten besloten om aan boord te gaan. Eenmaal op de Marie Celeste troffen ze niemand aan. In het scheepslogboek stonden geen bijzonderheden. Naast de naaimachine van de kapiteinsvrouw stond een flesje olie nog keurig rechtop. De Britten concludeerden hieruit dat het schip kennelijk niet door zwaar weer was getroffen. Er waren geen sporen van muiterij en het hele schip was in puike conditie. De Marie Celeste was vertrokken met een veertienkoppige bemanning waarvan geen spoor meer was terug te vinden. Later zou het Amerikaanse State Department de zaak verder onderzoeken, maar tot op de dag van vandaag weet niemand waar de bemanning is gebleven.’

En in de London Times van 16 juli 1997 wordt melding gemaakt van een fregat van de Engelse marine, HMS London, dat een verlaten zeiljacht in de wateren van Bermuda had aangetroffen. ‘Marinepersoneel vond op het schip kledingstukken, diverse persoonlijke eigendom-

[p. 524]

men en op een van de bedden lag nog een opengeslagen boek. Van de eigenaars, een Duits echtpaar, was geen spoor te vinden. De boot verkeerde in prima staat en men kon vaststellen dat het jacht al een maand of tien op drift was.’

(Het lijk wil iets zeggen, maar het komt niet op het woord.)

Toen ik de boot had gezien, dacht ik eigenlijk meteen dat het voorval in scène was gezet. Ik was bang dat het een kunstwerk was. Ik was bang dat dit het ultieme kunstwerk was. Schokkend, en echt. Of: schokkender dan echt. Ik was bang dat ik nooit iets beters zou kunnen maken dan deze boot. En ik weet niet of ik de boot interessanter vind als kunstwerk of als resultaat van de werkelijkheid. En ik vermoed dat juist het tussengebied waar de boot zich in bevindt, zolang niemand anders hem heeft gezien, hem tot een magistraal object maakt. Verheven boven de kunst en verheven boven de werkelijkheid. Ik zou het er met niemand over moeten hebben. Ik zou er niet over moeten schrijven.

Het probleem is natuurlijk dat iets niet als kunstwerk bestaat als je niet weet dat het door een kunstenaar gemaakt is. Het bestaat dan alleen als fragment in iemands werkelijkheidsbeleving. Dat is misschien wel voldoende. Je zou daar als kunstenaar vrede mee kunnen hebben of het jezelf kunnen aanleren.

Waar ik eigenlijk naartoe wil is dit: sinds ik de boot zag heeft alles ermee te maken. De gesprekken die ik voer, de verhalen die ik niet schrijf, de kunstwerken die ik niet maak. De boot duikt op zodra ik het niet goed weet.

Ik probeer aan andere dingen te denken. Ik zie McEnroe die in een Wimbledonfinale naar zijn tennisracket kijkt als hij misslaat. Ik zie Johan die met deuren slaat als hij wil dat ik mijn mond houd. Ik zie de trombonespeler die ik ooit in de toeter van zijn instrument zag kijken toen hij een alarmerend valse noot had gespeeld. Verwachtte hij er een klein dier in te vinden? Zijn falen in de vorm van een verdwaalde eekhoorn.

(Het lijk zucht. Vraagt zich af hoe lang het nog moet liggen.)

Er staat een dampende maaltijd op tafel. Het lijk, Johan, McEnroe en de trombonespeler met de eekhoorn op zijn schouder schuiven aan. Als je goed kijkt, kun je zien dat de borden, de glazen en de pan met eten net iets zijn verschoven.