De Gids. Jaargang 170

[p. 517]

Arjen Mulder
Wij hebben onze gevoelens niet in de hand

Gurdjieff vertelt in een van zijn boeken over een gebouw waarin iedereen bij binnenkomst begint te huilen. Hij noemt dat objectieve architectuur: bouwkunst die exact weet welke emotionele effecten worden veroorzaakt met de plaatsing van wanden, balken, plafonds, doorgangen, ramen. Dit soort bouwwerken schrijft geen gevoelens voor en legt ze ook niet op, het werkt rechtstreeks in op de ziel, stemt die af op één bepaalde golflengte en veroorzaakt de bijpassende trilling. Deze uit zich fysiek in huilen en emotioneel in verdriet - objectief verdriet, niet over iets maar als gevoel op zich. Gezuiverd, zuiverend verdriet. Zou zo'n gebouw echt bestaan, is het te ontwerpen? Je weet het nooit bij Gurdjieff.

Componisten van Amerikaanse filmmuziek weten precies welke akkoorden ze moeten gebruiken om de massa aan het snikken te krijgen. Hoe hopeloos er ook geacteerd wordt, met de juiste muzikale ondersteuning raakt het publiek toch ontroerd. Als ik naar Händel luister, vraag ik me altijd af wat hij in zijn luisteraars aan het trillen wil brengen, welke emotie, welke intensiteit? Vroomheid met intellect, zou ik het gevoel omschrijven. Maar was Händel daaropuit? En is vroom toen hetzelfde als vroom nu? Toch raak ik er zwaar door ontroerd, meer dan door het meeste van Bach. Ik geloof wel in objectieve muziek.

Zou er ook zoiets bestaan als objectieve poëzie, die precies weet welke emoties ze wil aanspreken en behandelen, en niets anders doet dan dat? De gevoelslaag waarop een dichter als Trakl actief is, lijkt vrij simpel te karakteriseren: ‘Elis, wenn die Amsel im schwarzen Wald ruft, dieses ist dein Untergang.’ Het ritme bepaalt de werking, en de betekenis van de woorden versterkt die soms even. Effect? Een soort traag kolkende, grijzige zielsmagma waaruit soms betoverend mooie klanken opstijgen. Van Trakl leerde ik al jong wat je van poëzie mag verwachten: een zuivering, een metamorfose van een gevoelsdomein in jezelf. Je moet erdoor veranderen, anders heeft het geen zin.

Dat is een vrij zware eis. Jarenlang heb ik erg veel dichters afgewe-

[p. 518]

zen en een paar slechts aanvaard, omdat alleen zij zo diep op mij inwerkten dat ik er wezenlijk door transformeerde, omdat zij iets versterkten in mijzelf dat ik op eigen kracht nog niet had kunnen ontwikkelen. En dat er zonder hen misschien niet zou zijn, al geloof ik dat niet. Het mooie van poëzie is dat je er zeer particuliere voorkeuren op na mag houden. Je kunt er je eigen orgel mee bouwen om je innerlijk te bespelen, je hoeft niet die en die ook nog gelezen te hebben om er echt iets van te begrijpen. Door de ontdekking van jouw eigen dichters, je persoonlijkste voorkeuren, ontwikkel je je tot wat je wilt zijn. En kunt zijn, dankzij die dichters.

Welke dichtregels hebben mij het diepst veranderd? Als eerste een paar regels Hölderlin: ‘nicht, daß ich sein sollt etwas, sondern zu lernen’ uit een van de späte Hymnen. ‘Der Nordost wehet.’ ‘Es nehmet aber und gibt Gedächtnis die See.’ ‘Denn alles ist gut.’ Ik vind mijzelf onbegrijpelijk zonder Hölderlin, al kan ik niet zeggen dat ik daar Hölderlin zelf beter door snap. Tijdens het lezen van ‘Andenken’ voel ik mijn innerlijk zich fysiek herschikken, telkens als ik het herontdek, eens in de zoveel jaar. Herschikken in de goede vorm. Zo ik in mijn schrijven één methode volg, is het die van Hölderlins ‘Andenken’. Maar vraag me niet hoe die werkt.

Ik heb iets dergelijks met een Nederlands dichter, Jacques Hamelink. Ik ontdekte zijn eerste verhalen- en dichtbundels nog op school en aan het begin van mijn biologiestudie, dat groene, vegetatieve, dat ik heel veel later terugvond bij Beb Vuyk. Ik ben sindsdien Hamelink blijven volgen, zoals dat heet, ik las ieder nieuw boek dat uitkwam ongeacht of het me wat leek of niet. Ik liet mij door hem veranderen, onder meer in de schrijver die ik nu ben (deels, zie boven). De beslissende dichtregels staan, vermoed ik, in Het rif - ik las ze in een voorpublicatie in Tirade in 1978. Ik was toen 23 jaar oud. Het zijn lange gedichten die in gratie en lyrische beweging Hölderlins späte Hymnen evenaren.

‘Een riethalm woei vast in het vensterglas.’ (Er is een vergelijkbare zin uit een eerdere bundel: ‘De staf en de steenrots, ze lachten en lachten om die waterlegende tot hun hart erbij brak.’) ‘Dit zijn wijzelf.’ ‘Ook als het zijn een verdere verdunningsgraad bereiken mocht, de schaduw van de zonnewijzer geheel uit ons wegslijt, zul jij bestaan.’ ‘En ook als ik je niet zag was ik zeker.’ Vooral die laatste zin heeft vérgaande metamorfosen in mij bewerktstelligd, al kan ik niet precies zeggen wie de je is en wie ik er zelf door geworden ben. Een beter mens, dat wel. Degene die mij boven water hield toen ik door een zee van wanhoop waadde, acht jaar lang. Daar ben ik de dichter zeer dankbaar voor.

Het merkwaardige van grootse gedichten (en van de echt grote

[p. 519]

werken uit alle andere kunsten voor zover mij bekend) is dat ze diepgaand op je inwerken zonder opdringerig te zijn. Je hoeft er niet in mee te gaan. Je mag de gedichten ook ‘literair’ lezen en de werking ervan niet verder laten komen dan je taalplezier of -begrip. Alleen ben je dan bezig de schaduw van de zonnewijzer uit je weg te laten slijten - waarom zou je? Je kunt dit werk ook alleen maar willen ervaren en dan trachten te ontdekken op welke coördinaten in de topografie van je innerlijk er iets begint te trillen, en dat vergelijken met waar andere gedichten of kunsten je aangrijpen.

Punt is dat deze poëzie zonder jou toe kan. Ze laat je toe in haar domein als je zover bent. Ze is als de goden over wie Hölderlin zegt dat ze ons niet nodig hebben om te zijn, maar wel om te voelen, want dat kunnen ze niet, daar zijn ze te objectief voor. Objectieve poëzie, en bij uitbreiding objectieve kunst, bestaat onafhankelijk van ons, buiten onszelf, we maken er contact mee en dan concretiseert ze zich in een gedicht of een werk. Dat ons niet onszelf toont, maar ons zo verandert dat we evenzeer met onszelf samenvallen als het werk en het gedicht dat doen met zichzelf. Met dit onderscheid dat wij dat voelen: dit zijn wijzelf.

Misschien houd ik zo van Hölderlins en Hamelinks hymnen omdat daarin de geest van de poëzie, of hoe je het ook noemen wilt, een tijdlang meezwemt met de stroom van des dichters woorden en af en toe het hoofd boven water steekt. Dan klinkt de mooiste muziek. Deze grillige maar vloeiende beweging is iets wat ik in mijn eigen schrijven niet kan oproepen. Bij mij heerst stilstand, het is er vloeibaar maar het stroomt niet. Er zijn alleen microbeweginkjes, genoeg voor een oeuvre. Dat is essayistiek. Ik heb de grote poëzie nodig om mijn lyrische ik af en toe in beweging te zetten, en daarna verstil ik weer, niet op een ander standpunt maar in een andere standruimte. Benauwd is het niet in de essayistiek.

Bestaat er een objectief essay? Waardoor je al lezend langzaam met jezelf begint samen te vallen en de gedaantewisseling plaatsvindt, je wordt een ander, een ander soort lezer om te beginnen. Een die de stilstand waardeert en zoekt, omdat daarin het best de innerlijke beweging is te aanschouwen. In het essay bestaat de tijd niet, dat is er stil aan. Kan een essayist zo'n verstilling plannen, of desnoods ongericht veroorzaken - hoe diep komt een essay? Ben ik meer door de essays die ik heb gelezen de schrijver geworden die ik ben, dan door de poëzie die ik las? Het een was er nooit zonder het ander.

Voor Dick Hillenius is een hoofdrol weggelegd. Toen ik De vreemde eilandbewoner in de boekenkast van mijn vader ontdekte, las ik voor het eerst iets wat ik begrijpen kon, waarvan ik snapte of aanvoelde waarom je het interessant zou vinden. Ik bloeide zo op bij de helder-

[p. 520]

heid van de taal, van het betoog en het uiteindelijk inzicht, dat ik besloot biologie te gaan studeren. Ik was zestien, ik kon nog alle kanten op. Ik las Hillenius' boek niet als metafoor voor mijn eigen plaats in het leven, maar als beschrijving en verklaring die compleet te volgen waren zonder feiten te hoeven verdoezelen. Het ging over de wereld los van de mens, dus ook van mijzelf. Ik begreep voor het eerst dat het leven rondom mij te doorgronden was, met wat studie.

Al lezend ga je van Hillenius houden. Zelfs als hij het over moderne-muziekuitvoeringen heeft is het een genot hem bezig te zien. Ik hoor daarbij zijn stem, ik heb nog colleges en lezingen bij hem gevolgd. Door hem ben ik bioloog geworden, heb ik de biologische verklaringswijze omarmd als het patroon om in te denken en te observeren. Eerst beschrijven, dat wil zeggen: eerst heel goed waarnemen, en dan pas bedenken wat daar de oorzaak van is. Dick Hillenius relateerde alles aan de evolutie, maar werd daar nooit dogmatisch in, juist doordat hij geen onderwerp niet biologisch begreep.

Wie meer? Daniël Robberechts Aankomen in Avignon. Les: een boek is pas af als het zijn vraagstelling volledig heeft beantwoord. En dat zo kort mogelijk. Met je gevoel als belangrijkste gids tot aan de dood in de laatste zin. Dit boek heeft mijn herinnering structuur gegeven. Nu ik deze observatie noteer, voorzie ik opeens mijn conclusie.

Het objectieve essay bestaat niet, en als het bestaat is het niet interessant, en als het interessant is, dan is het pedant. Dit verklaart waarom het essay bestand is tegen de tijd. Filosofische kennis veroudert: iedere nieuwe generatie filosofen legt uit wat de vorige verkeerd heeft gedacht, daar is blijkbaar progressie in mogelijk. Maar uitleggen wat Montaigne verkeerd heeft gedacht - niemand die op het idee komt daaraan te beginnen, je neemt hem zoals hij is. Zo intiem zijn filosofen niet.

Essayistische kennis veroudert niet, de verwoording ervan eventueel wel, net als bij alle gedrukte tekst. Een essayist is zijn leven lang bezig een hoogstpersoonlijke ervaring te voorzien van een collectieve verklaring. Een essayist bouwt een volkomen particulier gevoel uit tot een wereldomspannend systeem. En je moet heel goed observeren, wil je gevoelens ontdekken in elke kiezelsteen in het grind van de wereld.

In de essayistiek is het ieder voor zich, jij alleen bent verantwoordelijk voor wat je eruit haalt, niet de denkschool die je aanhangt. De hele tegenstelling objectief-subjectief ontbreekt. Het essay is ín deze wereld, maar is er niet van. Het maakt alles anders, zodat jij kunt blijven wat je bent, lezer, in rust en aandachtig. Niet te beroerd om na te denken, dus dodelijk kritisch. Laat mij u de hand reiken, want zonder u zou niets tot stand komen. Wij hebben elkaar al de hand geschud.