De Gids. Jaargang 170

[p. 513]

Anneke Brassinga
Over droefgeestigheid

Hoe komt het dat ik tegenwoordig zo opgewekt ben? Of heet het luchthartigheid, dit ongekende gebrek aan tristesse? Er is geen reden voor, mijn stervensuur nadert met steeds rasser schreden omdat zulks nu eenmaal in de natuur der dingen besloten ligt, de tijd van leven glijdt me onder de voeten door en de afgrond kan elk ogenblik gaan gapen. En toch: het is alsof droefgeestigheid en zelfs weltschmerz geen deel meer uitmaken van mijn mentale habitus. Is de diepgang gestrand, de gevoelerigheid uitgebloeid? Ik word er haast treurig van, te merken dat ik veranderd schijn te zijn in iemand die opgeruimd is, die tevens resoluut weigert zijn vanouds vertrouwde ik te erkennen als verantwoordelijke voor de huidige stand van zaken. Zo kende ik mezelf nog niet, tot nu toe.

Al die tristesse van vroeger had een ondergrond, een klankbodem, van onbestemde wroeging. Wie de wereld beziet in haar aspect van gebrekkigheid en teloorgang, is daarbij doordrongen van deelgenootschap en medeplichtigheid aan het jammerlijk fiasco van al wat is, geweest is en worden zal. Dat innerlijk besef trilt mee met de exterieure ondervindingen, en de trillingen vertalen zich dan in bij voorbeeld woede, tranen, verliefdheid, verzuchtingen van verbale aard, lange wandelingen op zoek naar vergetelheid, en zo voort. Droefgeestig zijn, kortom, schept een innige band met het omringende waar de geest droef bij verwijlt.

En nu? Het aanschijn der dingen is niet veranderd - de regendruppels, flonkerend verkleefd aan de nog natte boomtak, breken nog altijd, voordat ze verdampen of vallen, het zonlicht dat door ze heen komt stralen in prismatische kleuren. Evenmin heb ik mijn ogen ervan afgewend. Maar wat ik zie wordt door mijn brein niet langer opgevat als een bericht dat al de talloze voorafgegane berichten bevestigt, die luidden dat fragiliteit, vernietiging en vergankelijkheid inherent zijn aan het zijn van de zijnden, en dat, bovenal, daarin iets verwonderlijks en verwondends schuilt. Zo'n bericht zou met een zekere stemmigheid de blik befloersen, en die is nu eenmaal helder geworden.

[p. 514]

Vond de ontsluiering plaats in een onbewaakt moment? Zal ik (dit terzijde) niettemin altijd en eeuwig vragen blijven stellen? Was het die ene keer, toen ik zes eieren brak om ze te bakken, was het toen ik iemand, terwijl het net begon te onweren, een hand gaf die nat was van de afwas; was het terwijl ik aan het bed van mijn even tevoren gestorven broer zat en naar zijn gezicht keek dat een uitdrukking had van lichte ergernis en voor het overige opeens en voorgoed wezensvreemd was verstild?

Er was een besef dat ‘het’ ‘te laat’ was. Het was een besef dat als een roerloos zwaard in me stak, bezijden de ruggengraat van achter af door de borstkas heen, dwars door het hart ook en tussen de ribben weer naar buiten, een schuine klieving. Het had ook een snijdende lichtstraal kunnen zijn. Onbewaakter moment is nauwelijks denkbaar; ik ontviel mijzelf. Mijn broer was zichzelf ontvallen. Het moet wel haast toen zijn geweest, dat ik werd opgeruimd. Ik zat er een poos, alleen, tot de anderen, levend en wel, de kamer binnenkwamen, en het was duidelijk, bij hun nadering, dat ook aan hen iets zou schorten, voortaan. Met lege handen stonden wij en zagen de dood in het gezicht. Het is, nu ik het opschrijf, bijna een jaar geleden. Ik luister, nu ik het opschrijf, naar muziek die vaak door mijn broer is beluisterd. Hij is er niet. Er is het graf dat we voor hem hebben uitgekozen op een kerkhof met de bemoedigende naam Zorgvlied. Iedere keer dat ik bij het tuintje sta dat opgroeit uit de aarde en zijn stoffelijke resten daarin, ontval ik aan mezelf en krijgt de wereld een transparante aanblik alsof die zich met al haar zwaaiende takken en bewegende schaduwpatronen afspeelt voor de ogen van iemand die er vanuit de lichtloze, onmetelijke velden van de dood naar kijkt. De zorg is gevloden. Droefgeestigheid, weltschmerz, melancholieke mijmerij, ze zijn versplinterd op de kille vloer waar mijn broer doorheen is gevallen met donderend geraas - al was er niets van te horen.

De vergankelijkheid die, zolang ze denkbeeldig of herinnerd is, al het bestaande zo ontroerend mooi maakt, zo broos en tegelijk zo wonderlijk krachtig, heeft me in het gezicht gespuwd en me, als een zenmeester, een oorvijg verkocht. Het ‘ik’ is iemand die zich in het gewoel van de mensheid een verschijning weet, die zijn best doet anderen te plezieren en te verstaan, die van alles najaagt: kennis, macht, dromen, geluk, beweging. Maar wie op het snijpunt van de perspectieflijnen is beland, van het ene moment op het andere, wòrdt dat punt - ook wel verdwijnpunt geheten. Vanuit die stilstand kun je heel goed het verglijden en voortgolven van de tijd gadeslaan. ‘Een steen in de beek verveelt zich niet,/ water glijdt langs en groet vluchtig,/ hij blijft in beweging van denken, omspoeld/ door suggesties, geduldig geslepen.’ (‘Een steen’, T. van Deel)

[p. 515]

Beeldspraak is mooi; beeldspraak is poëzie. Ben ik als punt van verdwijning, als steen, nog in beweging van denken, zoals het gedicht wil? Ik geloof er geen barst van. Veeleer heb ik de indruk dat ik alles weet en dat tegelijkertijd al het weten me uit handen is geslagen. De beweging mag dan om mij heen zijn als langsglijdend water, als het maartse zwermen van de spreeuwen in tere avondgloed, als de zich razendsnel ontvouwende knoppen aan de kastanjebomen in de eerste dagen van april, maar of er in mijn opgeruimde verstilling zich nog iets roert dat daarmee correspondeert, dat mijn tristesse kietelt en rijkelijk doet vloeien - neen. Er is geen terug, lijkt het, naar de warme sloffen en het zelfbehoud van de weltschmerz. Het zoeken naar ophelderingen en ontraadselingen is gestuit op helderheid waarvan het raadsel me te machtig is. Ik ben ontwaakt uit de droom een mens te zijn die iets van het leven maken moet, ontwaakt tot het besef dat alleen dat wat niet te beseffen valt - omdat het onmenselijk is als werkelijkheid - waarheid bevat waar je niet omheen kan. Zoals een steen waarheid bevat: je krijgt er nu eenmaal geen voeling mee. Zolang je dat zou willen, blijf je tegenover de dingen, zit je te reikhalzen om het domein van wat je kunt denken uit te breiden, om iets te bevatten.

Degeen die mijn broer was, wordt verteerd en opgenomen in de majesteit van de stof. Alzo is de harde werkelijkheid. Wanneer ik de muziek beluister die vroeger de zijne was, komt me ter ore de onafzienbaarheid van dat materiaal, en de onbepaaldheid ervan in de fase waarin het nog geen vorm had aangenomen en die waarin het aan die vorm weer is ontgleden.

Doen we dáár al die moeite voor: opgroeien, uit de klei getrokken worden, tot de bevinding komen dat vallen en opstaan niet per se tot iets goeds leiden, ons tot het bittere eind verzetten tegen het einde - dat alles, alleen maar om, bij voorbeeld, af en toe muziek te horen of liefde te bedrijven waarmee rouwmoedig sentiment in trilling wordt gebracht, op instrumenten, en in het muziekinstrument dat wij daarbij zijn?

Iedere vorm van tijdelijk bestaan stroomt tegenwoordig om en door me heen, als stoffelijk fantoom. Dat het zal vervliegen zodra het zijn tijd heeft uitgediend, bedroeft de geest niet meer, sinds het onverbiddelijke van die vluchtigheid zich in merg en been heeft gevestigd, zodat ik het niet langer van een afstand kan bezien, zoals je doet wanneer je deze in alles sluimerende noodlottigheid triest bepeinst.

Zichzelf ontvallend werd mijn broer deel van de brute krachten die hem velden, en hij was niet meer te deren, kon geen poging meer doen om zich te onderscheiden en af te schermen van ziekenhuisbed, drinkbeker, zonsondergang, rumoer van openbaar vervoer. Hij hield

[p. 516]

op een mens, en dus droefgeestig, te zijn. En ik voel me, nu al, de zandkorrel die onder zijn schoenzool kleefde toen hij nog als wankele man door de straten ging. Er is geen afstand meer. Hij is de aarde aan het worden waar hij zich nooit heeft thuis gevoeld, en mij betaamt het daarom, hier thuis te zijn, ontwaakt en zonder tristesse.