De Gids. Jaargang 169

[p. 43]

Dirk van Delft
‘İşte bu yüzden benden nefter ediyorlar’

Orhan Pamuk'u ilk kez İstanbul'da, Alman Lisesi'nin yanındaki Teutonia Kulübünde konuşma yaparken görmüştüm. 1990 yılının kış akşamlarından biriydi - o sıralar Nobel ödülü için aday gösterilen en önemli Türk aday Yaşar Kemal'di ve bu bir on yıl daha böyle kalacaktı. Teutonia'daki toplantı Kara Kitap'ın Almanca çevirisi yeni çıktığı için düzenlenmişti. Pamuk ve çevirmeni sırayla roman kahramanının Boğaz'ın kurumasını anlattığı ikinci bölümden parçalar okumuşlardı. Çürüme ve siyah çamur dolu hüzünlü bir öyküydü bu; denizin dibi, zincire vurulmuş kürek mahkûmlarından tutun da büyük beyaz Cadillac'lı gansterlere kadar tüm gizemlerini açığa vuruyordu. Ne yazık ki çeviri sanatı üzerine tartışma sırasında ışıklar söndü ve toplantı zifiri karanlıkta yarıda kesildi.

Tarih, Orhan Pamuk'un romanlarında belirgin bir şekilde mevcuttur. ‘Tarih, arketipsel imgeler sunar bana, unutulmuş ancak daha önce de kullanıldıkları için ikna gücü yüksek imgeler’ demişti, Petra de Bruijn ve ben onunla Eylül 1995'te Amsterdam'da bir evde NRC Handelsblad için görüşürken. Bir Hollanda gazetesiyle yaptığı ilk söyleşisiydi bu. ‘Ben imgeleri edebi açıdan kullanıyorum. Köktendinciler kutsal metinleri kötüye kullandığımı ileri sürüp kızıyorlar. Nihayet ben bir müze bekçisi değilim. Değiştiririm, yeniden düzenlerim, metin parçalarına yeni bir hayat veririm.’

‘Doğu ve Batı arasındaki seçim, kimlik kavramıyla olan şizofrenik boğuşmamız Türk entelektüel tartışmalarında egemen bir konudur’ demişti aynı söyleşide. Pamuk eserlerinde bu takıntıyla edebi bir oyun oynar. Okurların beklentileriyle oyun oynamaktan neredeyse zevk alır. Edebiyat hayatının dışında ise ünlü bir Türk olarak siyasi konulara değinmeden de edemez. ‘Türk devleti Kürt sorununa aptalca yaklaşmakta’ demişti. ‘Hızla bir felâkete sürükleniyoruz.’ Türk askerlerinin ülkenin güneydoğusunda PKK ile savaş içinde olduğu bir dönemde dile getirilmesi riskli bir görüştü bu.

Asıl tehlikeyle Ermeni sorunundan söz açtığınızda karşılaşırsınız.

[p. 44]

Pamuk, bunu bir İsviçre gazetesiyle yaptığı bir söyleşide yaşadı. Şubat 2005'te Tages Anzeiger gazetesinde Kar romanının konuları olan milliyetçilik ve din konulu bir söyleşide ‘[Türkiye'de] 30.000 Kürt öldürüldü’ demişti. ‘Ve bir milyon Ermeni. Neredeyse kimse bunu gündeme getirmeye cesaret edemiyor. Bu yüzden ben söylüyorum. Ve bu yüzden benden nefret ediyorlar.’ Pamuk, bu beyanlarından dolayı ağır bir şekilde eleştirildi. ‘Türk kimliğine ve Türklüğe hakaretten dolayı’ mahkemeye çıkarıldı ancak ilk oturumda yoğun bir uluslararası baskıdan sonra dava, ilgili yasa maddesi suç tarihinde yürürlüğe girmemiş olduğu gerekçesiyle düştü. Nobel edebiyat ödülü, Türk adaletinin Pamuk'u tekrar mahkemeye vermesini engelleyecektir.

Evet Ermeni sorunu. Ankarada'ki American Research Institute in Turkey (ARIT) kütüphanesinde bu konuya yoğunlaştığımda çaresiz bir öfke kaplamıştı yüreğimi. 1870-1920 yılları arasında Anadolu'da yaşanan olaylar konusunda Türkler ve Ermenilerin bakışları nasıl bu kadar birbirinden farklı olabiliyorduı Türk kimliği ve Türklüğe hakaretten dolayı doğacak tepkilerden korkulduğu için Türkiye'de neredeyse kimse bu konuda konuşmaya cesaret edemiyordu. ‘A can of worms’ demişti ARIT müdürü Tony Cross.

Tarih, ‘gaddar Türk’ ve bir milyon Ermeninin kıyımı versiyonundan ibaret değildi elbet. Kaynak bulmaya çalıştığım sırada bir Rus albayının 1918 yılına ait tanıklıklarıyla karşılaştım. ‘Erzincan'da sekiz yüzden fazla silahsız ve savunmasız Türk öldürüldü. Derin kuyular kazılmıştı ve zavallı Türkler bu kuyuların başında acımasızca katledilmişlerdi. Her kuyunun başında bir Ermeni, kuyunun dolup dolmadığını bildirecekti. Bir Ermeninin ‘yetmiş ceset, on ceset daha alır’ uyarısının üzerine on Türk daha katlediliyordu.’

Ermenistan 19. yüzyılın son döneminde emperyalist ülkelerin oyuncağı durumundaydı. Ruslar Boğaz'a gözlerini dikmişlerdi ve İngilizler Türkiye üzerinden Hindistan'a ulaşmak istiyordu. Kritik an geldiğinde Ermenileri yüzüstü bıraktılar. Çoğu Batılı diplomat Türk gaddarlığından söz etseler de kimi zaman farklı hikâyeler de duyuluyor. İngiliz konsolosu 1896 yılında Van'ın doğusunda faaliyet gösteren Ermeni devrimcileri şöyle anlatıyordu: ‘Kendi köylülerine zulmediyorlar ve kaba şiddet kullanarak yalnız müslüman halka zulmetmekle kalmıyor her türlü reform girişimini engelliyorlar. Bu vilayetin bugününü ve geçmişini anladıkça Türklerin yanı sıra bu tür örgütlerin de geçen sonbahar bu bölgede ve bütün Anadalu'da yaşanan olaylardan ne derece sorumlu olduklarını görmeye başlıyorum.’ Sonuç: 1915-1916 yıllarında Osmanlı İmparatorluğu Rusya'yla savaş verirken Ermeniler korkunç bir kıyımın kurbanı oldular.

[p. 45]

Ermeniler, Ruslar Anadolu'ya girdikten sonra Türklere karşı cephe oluşturacak olan bir beşinci kuvvet mi oluşturuyordu? Birinci Dünya Savaşı Türklere Ermenileri kesin olarak ortadan kaldıracak ve böylece Büyük Türkiye ideallerini gerçekleştirecek mükemmel bir fırsat mı sunuyordu? Bu konuda nasıl bir fikre sahip olmalıydım? Türklerin ve Ermenilerin mükemmel bir şekilde kurguladıkları propagandadan yorulmuş durumdayken 2000 yılında Leiden'de düzenlenen ‘Etnik çatışmalar ve Türkiye Cumhuriyeti’ konulu bir atölyede Alman tarihçi Hilmar Kaiser'le karşılaşmam beni rahatlatmıştı. Ermeni Meselesinde ne ‘inkârcı ne de inanan’ olduğunu söylüyordu ve yetkililer bir koku alıp arşivlere girmesini yasaklayıncaya kadar Türkiye'deki arşivlerde birincil kaynakların peşine düşmüştü. Kaiser'in vardığı sonuç şuydu: ‘Ermenilere yapılan soykırım bir odanın temizlenmesine çok benziyordu.’ Aynı şekilde soykırımla ilgili bir Ermeni toplantısını ‘tam bir tören’, anlı şanlı Amerika Ermenisi meslektaşı Vahakn Dadrian'ı ise ‘şişirilmiş bir halkla ilişkiler figürü’ olarak niteliyordu. Hem Ermenilerle hem de Türklerle anlasamamak, bir tarihçi için belki de en iyi konum bu olmalı.

Türkiye'de soykırımı gündeme getiren herkese karşı gösterilen sert tepki çocuk yaşlardan itibaren öğretilen milliyetçiliğin bir ifadesi miydiı Her gün ‘ne mutlu Türküm diyene’ andını tekrarlayan Türk çocuklarına bakınca insan bu düşünceye kapılabilir. El konulan mülklerde hak iddia edilmesinden mi korkuluyorduı Büyük bir ihtimalle öyle. Peki Boğaziçi Üniversitesi'nde tanıştığım Türk fizikçi Gülen'e ne demeliı Endişesizce kadın hakları ve Türk aile hukuku hakkındaki görüşlerini belirtmişti. Fakat abisinin öldürülmesinden sonra hiçbir Ermeniye tahammül edemeyen Erzurumlu büyükbabasını da anlatmıştı. Bu durum Gülen'in beni Boğaziçi Üniversitesinde çalışan bir Ermeni teknisyenle tanıştırmasına engel değildi. Böylece ülkenin mevcut tek kayda değer Ermeni topluluğu olan İstanbul'daki Ermeni topluluğuyla irtibata geçme fırsatı buldum. Günümüz Türkiye'sinin Ermenilerine nasıl muamele ettiğini araştırabilecekim.

Beni Aralık 1989'da İstanbul Ermenileriyle tanıştıran kitapçı Arsin Beyraz oldu. İlk kez Nuruosmaniye Camii'nin yanında buluştuk. Arsin, yağmurdan dolayı özür dileyip topal bir deri satıcısını başından savarak, bavullar dolusu liraların (o zamanlar Türkiye yüksek bir enflasyonla uğraşıyordu) sabit değerli altına dönüştürüldüğü, nere malı olduğu kuşkulu halı, porselen, deri ya da giyeceklerin satıldığı uğultulu bir labirent olan Kapalıçarşı'ya götürdü beni. Çarşının kalbinde, Fatih Sultan Mehmet döneminden kalma Eski Bedesten'in kubbeleri altında menzilimize ulaştık: antikacı ve Ermeni

[p. 46]

topluluğunun önde gelen isimlerinden İsmet Arat'ın dükkânındaydık .

Şık bir ahşap çalışma masasının arkasında Türk entelektüellerinin gazetesi Cumhuriyet'i karıştıran İsmet derhal çırağını çaycıya gönderdi. İnce yapılıydı, kibar elleri, kendine güvenen gururlu bir durusu vardı. Kendisini Ermeni yaşam tarzından oldukça soyutlanmış hisseden Arsin'e karşın İsmet geleneklerin yaşatılmasına çok önem veriyordu. Daha birkaç ay önce, ölen Ermeni patriğinin yerine gelecek olan patriği seçen kişilerden biriydi İsmet. İki buçuğa bir buçuk metre çapındaki dükkânı gümüş eşya ve dövülmüş bakır eşyalarla doluydu. Özellikle Ermeni, İran ve Osmanlı sanatı tepsi koleksiyonu görmeye değerdi. Çırağı gayretli bir şekilde gümüş eşya parlatırken İsmet, hakkaklık teknikleri, nilüfer yaprağı, yüzey süsleri ve semboller üzerine aralıksız bir söyleve başlamıştı. Sonra buradan bir tepsi bile satın almıştım.

Türkler ve Ermeniler'in hali ne olacaktı. Çırağını ikinci kez çay getirmeye gönderdikten sonra ‘ateş daha sönmedi,’ dedi İsmet. ‘Belki şimdi bir kül tabakasının altında ama her zaman alev alabilir. Bir azınlık olduğumuz için ve Hristiyanlara karşı varolan kızgınlıktan dolayı sıradan insanlar bizleri dışlıyorlar. Allahtan Türkçe bir ismim var ve bu beni birçok sataşmadan koruyor. Devletle bir sorunumuz yok, endişe içinde güvenliğimizi sağlıyorlar.’

‘Ermeniler kendilerini soyutluyorlar mıı’

‘Topluluk kendi başına yaşıyor. Karışık evliliklere izin verilmiyor. Bir Ermeni genciyle bir Türk kızı arasındaki aşk, ne kadar kuvvetli olursa olsun, hem Türk hem de Ermeni aileler tarafından engellenir.’

Amerika ve Fransa'daki Ermeni toplulukların Türkiye aleyhtarı eylemlerinden memnun değildi. Özellikle de Marksist-Leninist ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia) örgütü ve onun sağdaki izdüşümü JCAG'ın (Justice Commanda Against Armenian Genocide) terör faaliyetlerine ise hiç sempati beslemiyordu. Bu örgütler onlarca Türk diplomatını ve aile fertlerini öldürdüler. Özellikle ASALA örgütü 1982 ve 1983 yıllarında Orly (Paris) ve Esenboğa havaalanlarındaki kanlı suikastlarıyla kendinden söz ettirdi.

Toplam beş bin kadar bir nüfusa sahip İstanbul Ermeni topluluğu sıkıntılı günler yaşamaktaydı. Eski gelenekler kaybolmaya yüz tutmuştu. Ayrıca entelektüel kesim, topluca İstanbul'a göç eden ‘kütük gibi’ taşralılardan da rahatsızdı. Doğum oranı çok düşüktü ve Türk akranları gibi Ermeni gençler de Batı'da parlak bir geleceğin hayalini kurmaktaydı. ‘Beş yüz yıldır İstanbul'da yaşıyoruz’ diyordu İs-

[p. 47]

met. ‘Türklerle barış ve huzur içinde yaşamalıyız. Yurt dışında ne işimiz var? Sanki onlar da kollarını açmışlar bizleri bekliyorlar. Anavatanımız, geleneklerimiz, kültürümüz Türkiye'de, İstanbul'dadır. Boğaz sahillerindeki muhteşem sarayların hepsi Ermeni mimarlar tarafından yapılmıştır. Ermeni müzisyenler ve oyuncular Türk sanat topluluklarında sansayon yaratmaktalar. Bizler en iyi yeteneklerimizi bu ülkeye veren insanlarız.’

Doğu Anadolu'da tarihi topraklarda yükselecek bağımsız bir Ermenistan, Hayastan, İsmet için söz konusu değildi. ‘Hangi hali vakti yerinde İstanbullu Ermeni gidip oraya yerleşecekı Orada ne yapacakı Biz hiç kötülük görmedik, biz İstanbul'un bir parçasıyız. Yurtdışındaki Ermeniler bu bölgenin ne kadar vahşi, düşmanca ve yoksul olduğunu biliyorlar mı acabaı Tarihsel süreç içinde Ermeniler sürekli başka güçlerin egemenliği altında yaşamıştır. Allah'ın Ermenistan'ı Kafkas Dağlarının eteğine kurması ilahi bir cezadır. Herkes bu bölgeden geçmek istedi; önce İranlılar, sonra karşı yönden Büyük İskender geldi, sonra Araplar, Moğollar ve Selçuklular. Ermenistan, Norveç'te veya Hollanda'da bulunsaydı bir dünya gücü olurdu.’

Kitapçı Arsin Beyraz aracılığıyla Ermeni patrikhanesinin kütüphane müdüründen de randevu alma fırsatını yakaladım. Patrikhane, İstanbul'un eski bir halk semti olan Kumkapı'da bulunuyordu. Taksi şoförü, dar ve dönemeçli bir labirentte yolunu tamamen şaşırmıştı ama bunu bir türlü kabullenmiyordu.

’İşte Ermeni Patrikhanesi,’ dedi bıkkınlıkla.

‘Nerede?’

‘Şu evlerin arkasında. Daha yakınına gidemiyorum.’

‘Elimdeki kent haritasına göre yaklaşmak mümkün.’ Ona, doğru yeri gösterdim. ‘Beyaz bir bina.’

Şoför homurdandı, kapı camına eğilip semt sakinlerine sordu. Ermeni Patrikhanesi neredeydiı Hiç duymamışlardı. Haritaya bakmaya tenezzül etmeyip devam etti.

‘Ermeni Patrikhanesi,’ diye tekrar beni ikna etmeye çalışıp, aşık bir suratla kirli, gri bir binayı gösterdi.

‘O bir cami,’ dedim ve yerimden kalkmadım.

Son gaz süratlendi ve tesadüfen birden karşımızda beyaz bir saray belirene kadar Kumkapı'yı dolaştık.

‘Ermeni Patrikhanesi,’ diye işaret ettim rahat bir nefes alarak. On beş dakika gecikmiştim.

Yirminci yüzyılın başında tamamlanan ahşap konak, Kumkapı'nın gri binalarının arasında kaybolmuştu. Susturulmuş, kasvetli bir atmosphere sahipti, içerideki kalın halılar sesleri emmekteydi. Önemli ziyaretçiler vardı: Erivan'dan bir kilise heyeti, bir sanat ta-

[p. 48]

rihçisi öğrencisinin kekeme Ermenicesini dinliyordu. Binadaki tek genç bu öğrenci olmalıydı.

Kevork Pamukciyan beni odasında ağırladı. Boyasız, Ermeni kiliselerinin resimleri ve Bizans-Ermeni stilli bir incil tasviriyle süslenmis yüksek duvarlı bir mekândaydık. Kütüphaneci, müzmin bir bekârdı ve kitaplar onun her şeyiydi. 1943 yılında mezar taşlarındaki Ermeni yazıları ve İstanbul'a baş belası olan doğal afetler üzerine yazmaya başlamıştı. Kendisi de günün birinde bir doğal afete uğramış, Üsküdar'daki evine yıldırım düşmüş ve değerli kitap koleksiyonu yanmıştı. ‘Bildiklerimi mezarıma götürmek istemiyorum,’ dedi Pamukciyan. Hâlâ bir Türk ansiklopedisi için tarihi makalelerin editörlüğünü yapmakta, resimli, popüler bir bilim dergisinde yazmakta ve Ermeni şiirini kitaplaştırmaktaydı. Ayrıca Erivan'da yayınlanan eşsiz bir 1800 öncesi Emenice yayınlar bibliyografyasına katkıda bulunmuştu. Pamukciyan, sayfayı bakmadan, eliyle, yayınlanan ilk Ermeni incilinin Amsterdam'da basıldığını anlatan gösterdi.

Merdiven dairesinin karşısında, ikinci katta bulunan kütüphanede binlerce kitap bulunuyordu. Masadaki kargaşanın içinden Pamukciyan eski bir ansiklopedi çıkardı. Kitabı koklayınca yüzünden hüzünlü bir gülümseme geçti.

‘Genç Ermeni nesiller bu kitapları hâlâ okuyabiliyorlar mı,’ diye sordum.

‘Ilkokulu bitirdiğimde orta okulu bitiren yeni kuşaklardan daha iyi Ermenice biliyordum,’ dedi Pamukciyan.

Pencereye yürüyünce yanında Ermeni lisesi bulunan katedrali gördüm. Arkamda emekli bir kitap kurdu duruyordu. Ermeni aksam gazetesi Jamanak'ın yayın yönetmeni seksen yaşına merdiven dayamıştı. Yerini alacaklar neredeydiı Ermeni kültürünün kaybolmasına duyulan korku yersiz değildi.

İstanbul Ermenilerini birbirine bağlayan etkili tek araç kiliseydi. Bir akşam kitapçı arkadaşım beni Haliç'e yakın Balat'taki Ermeni merkezine götürdü. Merkezdeki tiyatro salonunda 34 yaşındaki piskopos Mesrob Mutafyan'la karşılaştık. Bu sağlam yapılı piskopos koyu gözleri ve belirgin çene hatlarıyla bir film yıldızını andırıyordu. Tiz bir sesle Ermenice metinler okuyan ve gözlerini ondan alamayan, kıkır kıkır bir kız grubuyla bir dua üzerine çalışmaktaydı. Sabırla sıramı bekledim ve haber panosunda Gary Kasparov'un satranç başarılarını okudum.

Sözlerini ima dolu bir yazıda kullanmayacağıma kesin olarak söz verdikten sonra ‘din ve siyaseti birbirinden ayırmak mümkün mü,’ diye sordum piskoposa.

[p. 49]

Acı bir cevap verdi bu soruya.

‘Bize siyaset yapmak kesinlikle yasaktır. Tabii siyaseti çok geniş anlamda anlamalısınız. Ermeni kiliselerinin çökme tehlikesine karşı bir komite kurmak Türkiye'deki ölçülere göre son derece siyasi bir etkinliktir. Üzerinde bir Ermeni kilisesinin iç mekânının resmi olan bir Noel kartı yollayınca öfkeli bir telefon aldık ve böyle bir şeyin bir daha tekrarlanmaması bildirildi. Hatta İstanbul patriğinin ülkedeki diğer kilise mülkleriyle ilgilenmesi bile yasak. Halen mülklerin bakımı Mersin, Diyarbakır ve İskenderun'daki cemaatlerin elinde ancak bu cemaatler çok küçük. Geçenlerde Van gölünde, Ahtamar adasındaki kiliseyi kendi paramızla restore ettirmeyi önderdik. Amerika'da bize maddi yardımda bulunacak yeteri sayıda zengin Ermeni var. Karşılık olarak yılda bir kez Ahtamar adasında bir dini tören yapma izni istedik. Hiçbir yanıt alamadık, bir yanıt vermeye bile tenezzül etmediler.’

Dans pistinin üzerindeki ışıkları ayarlayan bir teknisyen içeri girdi. Kısa süre sonra, halk müziği melodisi eşliğinde, ışık panoları test edildi. Yan salonda bir Ermeni düğünü için masalar hazırlanmıştı.

Kilise Ermeni kültürünün motoruydu. Piskoposa göre bu ne kadar vurgulansa az. Okullar da kiliseye bağlı. İstanbul'daki Ermeni topluluğunun yalnız yüzde yirmisi doğru dürüst Ermenice konuşabildiğinden Türkçe ayinlerin yapıldığı özel törenler düzenleniyordu. İki Ermeni akşam gazetesi toplam iki bin aboneye sahipti ve zor ayakta duruyorlardı. ‘Özellikle orta sınıflar yurtdışına kaçmaya çalışıyor,’ dedi konuşma uzadıkça sözleri acılaşmaya başlayan piskopos Mesrob. ‘Sözde dini sebeplerden dolayı, ama bu çok saçma. Yabancı bir ülkede dini yaşamlarında bir ilerleme olacak diye bir şey söz konusu değil. Salt ekonomik gerekçelerle yurtdışına gidiyorlar.’

‘Ankara ve Erivan bir gün birbirine yakınlaşacak mı,’ diye sordum.

‘Bu ülkede Ermeni meselesi hâlâ büyük bir tabu. Bu konuda Richard Hovannisian'ı bir okuyun.’

Stanford Shaw hakkında ne düşünüyorsunuz,’ diye sordum. Hovannisian gibi Shaw da UCLA'da (University of California in Los Angeles) profesördü ve Ermeni meselesi konusunda bir araştırma yapıp tam tersi bir sonuca varmıştı. İki yazar da haklı olduklarını savunuyorlardı ve birbirleri hakkında sert eleştiriler yazmışlardı.

‘Shaw bir Türk'le evli,’ dedi piskopos Mesrob aşağılayıcı bir bakışla.

İstanbul'un Ermeni dünyasına dalmadan iki ay önce Türkiye'nin Doğu bölgelerini gezmiştim. Önce uçakla Erzurum'a uçmuş, sonra da otobüsle Kars'a gitmiştim. Bu kentte, Türkiye-Ermenistan ara-

[p. 50]

sındaki tarafsız bölgede muhteşem bir mekânda bulunan Ani harabelerini görmek için bir taksi tutmuştum. Yerel tanıtım broşürü bunun bir Ermeni krallığının kenti olduğundan söz etmiyordu: Türk propagandası Anadolu'nun tarihinde Ermenilerin hiçbir zaman kendi devletlerinin olmadığını göstermeye çalışıyor. Yumuşak bir kış güneşinde kalıntıların arasında dolaşmıştık. Kimsecikler yoktu. Kale surları, kuleler ve kiliseler hareketli bir geçmişe tanıklık etmekteydiler. 1319 yılındaki müthis depremden sonra kent yok olmuştu. Az çok ayakta kalabilen birkaç yapıya ortaçağ Ermeni mimarisinin en nadir örneklerinden olan bir Ermeni katedrali de dahildi. Çoğu Türke kalırsa bu yapı da bir sonraki depremde çökmeliydi.

Doğubeyazıt'a giderken birden Ağrı Dağı'nı farkettim. Süt mavisi bir sis içinde karla kaplı zirvesinin hatları belirmeye başlıyordu. Sağında Küçük Ağrı Dağı durmaktaydı. Koni şekilli ve karsız, bu yüzden daima ikinci kalmaya mahkumdu. Elimde bu iki dağın yer değiştirdikleri bir kartpostal vardı. Ancak bu kartpostal bana Erivan'dan gönderilmişti ve oradan bu dağlar farklı görünmekteydiler. Güzergâh üzerinde kerpiç duvarlı ve düz çatıları kavak gövdeleri ve toprakla kapatılmış köy evlerini dolaştım. Çakıl taşlarıyla çevrelenmiş bölmelerde ot yığınları ve kışları sobada yakılan tezek piramitlerinin arasında kazlar ve sığırlar geziniyordu. Alacalı çiçek elbiseli kadınlar tokmakla buğday dövüyor veya sığ havuzlarda çamaşır yıkıyorlardı. Çocuklar çıplak ayaklıydılar ve bir baş belâsıydılar: önce para istediler, sonra bizi taşladılar. Piskopos Mesrob çok haklıydı; kaç hali vakti yerinde Ermeni bu doğu Türkiye ortaçağına, atalarının çorak topraklarına dönmek isterdiı Yoksa Erivan siyası bir oyun mu oynuyorduı 1915 soykırımının tanınması karşılığında - Ani ve Ağrı Dağı hariç - Kars ve Artvin illeri üzerindeki taleplerinden vaz mı geçecektiı

Peki Kürtlerin planları neydiı Türk ordusu, Türkiye'nin doğu ve güneydoğusundaki isyancılarla savaşında her türlü yola başvurmuştu. Van minibüsünde siyah volkanik bir camla kaplı nefes kesici ve sürrealist bir manzarada bir askeri birlikle karşılaştık. Ayrılıkçıların peşinde olan birliğe mensup genç aşkerler, yolcuları, tavuklu kadınları ve gündelikçileri zorla dışarı çekip bir dizi onur kırıcı kontrole tabi tuttular. Kürtler ve Ermeniler birbirleri hakkında ne düşünüyorlardı acabaı Türkiye'den talep ettikleri topraklar örtüşmüyor muyduı

Van'da Ahtamar'ı, üzerinde tanınmış Ermeni kilisesi bulunan Van gölündeki adayı ziyaret etmiştim. Van'a akşama doğru vardığımız ve bizden başka kimse olmadığı için kaptan bizi (Petra de Bruijn ve beni) adaya bırakmaya yanaşmamıştı. Yerel yetkililer eşli-

[p. 51]

ğinde şoförlü bir mercedes içinde üst düzey bir devlet görevlisi gelince durum değişti. Ahtamar'daki Ermeni kilisesinin Türkler için de sembolik bir değere sahip olduğu böylece anlaşılmış oldu. Ziyaretin sonunda üst düzey topluluk bizi Van'a kadar götürmeyi teklif etmişti; üç iri Türk ve iki Hollandalı balık istifi gibi arka koltuğa geçmiştik.

Birkaç gün sonra masmavi ve mahmur Van gölünde İran tren feribotunu görmüştüm. Otobüs, tepelerin arasına girmiş, manzaraya birer korkuluk gibi yerleşmiş kahverengi yün heybeleriyle sürülerini bekleyen Kürt çobanlarının yanından geçmiştik. Manzaralar muhteşemdi fakat burada üst üste az acı yaşanmamıştı. Yüzyıl öncesinde bu dağlık bölgede Türkler, Kürtler, Ermeniler ve Ruslar arasında acımasız savaşlar yaşanmıştı.

’Kürdistan'ın yasak başkenti’ Diyarbakır'da bir öğrenci beni Ermeni kilisesine götümüştü. Düz bir kapıya vuruşuna yanıt gelmeyince, kapı pervazıyla kapı arasına bir karton sokup içerdeki kolu beceriyle çengelden kaldırmıştı. Duvarın arkasında, sokaktan görünmeyen bir yerde şasırtıçı büyüklükte bir kilise, gri taşlardan oluşan sağlam bir 18. yüzyıl yapısı, saklıydı. Demir parmaklıklı bir pencereden orta sahana bakmış ve yedi mihrap görmüştüm. Sıra kemerlerin taşıdığı düz çatı yer yer çökmüştü ve taş zeminin üzerinde içinden direklerin çıktığı toprak yığınları vardı. ‘Tam onarım yirmi milyon dolar tutuyor,’ demişti rehberim, ‘ve Diyarbakır'da bunu karşılayacak on bir Ermeni ailesi kalmış bulunmaktadır.’

Orhan Pamuk'un Kar romanına dekor olarak seçtiği Doğunun en uç noktasında bulunan gizli kent Kars'a dönelim tekrar. Romanın kahramanı, Cumhuriyet gazetesi için gelecek seçimler ve okulda türban takması yasak dindar müslüman kızlar arasında yaşanan intihar dalgası üzerine bir makale yazmaya gelmiş bir şairdir. Sokak manzarasını belirleyen çamur, yoksulluk, at arabaları ve acı soğuklar (Pamuk'a göre resmi minimum ısı değerleri, vatandaşların morallarini yüksek tutmaları için beş altı derece yüksek gösterilmektedir), Rus döneminden (1877-1918) kalma tipik yapılar, işsizlerle dolu kahvehaneler, Ermeni kiliseleri ve tiyatro; bütün bunlar yabancı gelmiyor bana ve hepsi Kar'da var. Pamuk, gelişigüzel - Tages Anzeiger'daki söyleşide olduğu gibi doğrudan değil - geçmişteki vahşet ve toplu kıyımlardan söz eder. Kar romanı, kendilerini incinmiş hisseden Türk milliyetçileri tarafından afaroz edilmiştir. Fakat Pamuk'tan nefret etmek yerine Karslılar ve diğer Türkler geçmişleriyle yüzleşselerdi daha iyi olurdu.