De Gids. Jaargang 169

[p. 38]

Uğur Ümit Üngör
Soykırım tartışmalarındaki boyutların birbirine girmesi

Hollanda siyasetinde yaşanan son Ermeni soykırımı tartışmaları kimi Türk asıllı vatandaşlarda büyük tepkilere neden oldu. Bu konuda herkes çoğu zaman oldukça köşeli bir görüşe sahipti. Ancak bu kişiler soykırım kavramının ne anlama geldiğini biliyorlar mıydı acabaı Bu makalede soykırım kavramının Türkiye'de algılanması ve yorumları değerlendirilecektir.

Duygudan ve ahlâktan ceza kanununa, siyasete ve bilime

Soykırımın duygusal bir kavram olması doğaldır. Bir toplu mezar fotoğrafı gören neredeyse her insan temel duygusal tepki olarak görüntüden oldukça şaşkına dönecektir. Çıplak ve ölü olarak büyük bir kuyuda yatan binlerce insanın görüntüsü ‘dehşet vericidir’. Nihai bir kötülük olarak toplu kıyımın ahlâki açıdan yargılanması ise yeni bir olgudur. On dokuzuncu yüzyılın sonları ve yirminci yüzyılın başlarındaki siyasi ahlâk, ulusal bakımdan homojen, biçimlendirilebilir ve ‘sosyobiyolojik olarak saf’ bir toplum olusturmak için geliştirilen büyük çaplı ve şiddete dayalı nüfus politikalarına fazla itiraz etmemekteydi. Birinci Dünya Savaşı, o zamana kadar görülmemiş sayıda insanın canına kıyan bu endüstriyel ve topyekun savaş, Avrupa'yı insan hayatının değerini yeniden tanımlama ve öncelikli yapma sorunuyla yüzleştirdi. Daha bu konu üzerinde doğru dürüst düşünülmemişken - büyük oranda Birinci Dünya Savaşının bir sonucu olarak - önceki savaşın acılarını unutturacak yeni bir dünya savaşı patlak verdi.

1945 yılından bu yana insan hayatına verilen değerin tanımında köklü bir değişim yaşanmıştır. Yahudilere yapılan soykırım, yeni bir insan hakları bilinci ortaya çıkardı. Bu bilinç, eski sömürgecilik perspektifinden bakıldığında daha önce aşağı ‘ırklar’ olarak görülen insanların dahil edildiği yeni bir standarttan oluşmaktaydı. Bu görülmemiş acıya karşı yükselen ahlâki öfke eylemcileri toplu olarak şiddete ket vurmak için harekete geçirmiştir. Bu kaygılı entelektüellerden biri Yahudi asıllı bir Polonyalı olan ve 1944 yılında yeni bir kavram - soykırım - sunacak olan hukukçu Raphael Lemkin'dir. Lemkin'e göre soykırım, ‘ulusal grupların yok edilmesi amacıyla bu grupların yaşamlarındaki esas temelleri yok etmeye yönelik değişik eylemlerin eşgüdümlü bir biçimde planlanmasıdır.’

Mesleki geçmişi nedeniyle Lemkin özellikle hukuki kavramlar kullanmıştır: suç, fail, niyet, mağdur, ceza, tedbir. Birleşmiş Milletler bu kavramı 1948 yılında tanımladığı sırada da özellikle sınırları kesin bir şekilde çizilmiş, statik önkoşullara uyan bir tanımlama ortaya çıktı. Bütün insani duygulara ve iyi niyete rağmen soykırım kavramının, uluslararası ceza hukukunda insanları bireysel planda yargılamaya elverişli bir bir kategori olmadığı görülür. Her ne kadar hukukta ‘suçların suçu’ olarak değerlendirilse de esas itibariyle ortak bir fiil olan soykırımı, bireysel sorumluluk düzeyinde soyut-

[p. 39]

laştırmak pek de kolay olmamaktadır. Soykırım sürecindeki görev paylaşımı ve gizlilik nedeniyle üst düzey yetkililerin suçlarını ortaya çıkarmak hiç de sanıldığı gibi basit değildir.

Soykırım, siyasal alanda da özellikle bilimsel olmayan şekillerde kullanılan bir kavram haline galmiştir. Siyasi ilişkilerde öncelikle siyasal rakiplere karşı bazı tavizlerin ve çıkarların garantiye alınmasını sağlamak veya ahlâk dersi vermek için bir araç olarak kullanılanmaktadır. Karşı taraf ahlâksızdır, ben ahlâki açıdan üstünüm. Tarih bu bağlamda, doğrulukları şu götürmez olguların bağımsız bir tespiti değil, müzakerelerin ve kişisel görüşlerin bir sonucudur. Soykırım konusunda, bir ucunda siyasal faaliyetin diğer ucunda ‘saf’ bilimin yer aldığı bir gerilim ekseni hükmünü yürütmektedir. Bu, ontolojik bir farklılık arzetmektedir: eyleme geçmek için bilgi değil, anlamak için bilgi. Bu konuyla ilgili Türk entelektüellerinden örnekler ileriki sayfalarda verilecektir.

Bilimde soykırım kadar tartışmalı olan pek az kavram bulunur. Bu kavram, geçtiğimiz on yıllarda eylemciler tarafından o derece geniş bir yelpazede kullanılmıştır ki kimileri bu kavramı tamamen bir fiyasko olarak nitelemişlerdir. Gazetelerde zaman zaman vahsetlerden söz edilse de, vahşetin tanımı konusunda bir uzlaşma söz konusu değildir. Kitlesel kıyım, ethnic cleansing (etnik temizlik), democide (devletin yürüttüğü kıyım), ve daha birçok kavram, toplu şiddeti tanımlamak için analitik cehaneliğimizin hizmetine sunulmuştur. Yine de bu olguyu ana hatlarıyla tasvir etmek mümkündür.

Çoğu tarihçi ve sosyal bilimci soykırımı öncelikle, çok sayıda savunmasız insanın bir hükümet tarafından bilinçli olarak katledilmesi biçiminde tezahür eden son derece kanlı bir takibat olarak tanımlamaktadır. Dışlayıcı ideolojilerin ortaya çıkışı ve diktatöryel iktidar yapılarının gelişimi gibi olgulara bakılmaktadır. ‘Devlet’, ‘ulus’ ve ‘şiddet’ gibi temel sosyolojik kavramların soykırım dönemlerinin tanımlanması, analizi ve açıklanmasında faydaları olmuştur. Soykırım, milliyetçilik, totalitarizm, kültür, modernlik, din, çağdaşlık, kriz, bürokrasi, sömürgecilik, ırkçılık, savaş ve birçok farklı kavram bağlamında araştırılmıştır. Soykırımla ilgili bilimsel mesleki literatür çok hacimli ve etkileyicidir ve bunu böylesi bir yazıda özetlemek bu literatürün niceliğine ve niteliğine haksızlık etmek olur.

Son zamanlardaki Ermeni soykırımı tartısmalarında iki önemli sorun şu yüzüne çıkmıştır: bir taraftan soykırım konusunda Türkiye'deki göreceli bilgisizlik, diğer taraftan bilimsel uzmanlığa karşı direniş.

Türkler tarafından uygulanan şiddet özel mi sıradan mı?

Türkler arasında Türkiye tarihinin toplu şiddetten tamamen azade olduğu görüşü yaygındır. Türkiyenin uluslaşma sürecinde değişik etnik ve dini azınlıklara karşı şiddet uygulandığı görüşü kolayca bilmezlikten gelinmektedir. Bu şiddetten bahsedildiğinde Türkler, özellikle kanlı bir vahşetin üzerlerine atıldığını düşünürler. On dokuzuncu yüzyıla ait Türk karşıtı ırkçı imaja ilişkin ‘Terrible Turk’ (Korkunç Türk), ‘Asya despotizmi’ ve ‘Doğu barbarlığı’ gibi terimler, aynı derece romantik ve narsistik olan milliyetçi karşıtlarını yaratmıştır: Osmanlı İmparatorluğu başından beri farklı kültürlerin barış içinde bir arada yaşadıkları bir vatan olmuştur.

Burada yukarıdaki görüşün aksini iddia etmek istiyorum: özellikle şiddet açısından modern Türkiye tarihi bir kendine özgülük arzetmemektedir. Hangi Avrupa ülkesi yirminci yüzyılın ilk yarısında kendi toplumlarında büyük katliamlar yaptığını ciddi olarak inkar edebilirı Ispanya mıı Almanya mıı Rusya mıı Yugoslavya mıı ‘Şiddet çağı’nda kitlesel şiddetin nor-

[p. 40]

mal görülmesi olgusu, Eric Hobsbawm, Mark Mazower, Niall Ferguson, Volker Berghahn, Omer Bartov, Ian Kershaw ve diğerleri tarafından son yıllarda mükemmel bir şekilde gösterilmiştir. Bu yazarlara göre şiddet ve milliyetçilik karşılıklı ilişkileri çerçevesinde modernitenin temel unsurları olmuşlardır. Osmanlı-Türkiye örneğinde çok az araştırılmış olmasının nedenleri vardır ancak Türkiye'nin tarihindeki şiddete sürekli olarak Avrupa devletlerinin de yeterli derecede eşlik etmiş oldukları inkar edilemez. ‘Modern’ ve ‘Avrupalı’ olma hedefi Türk siyasi eliti arasında çok itibarlı olduğundan, 1900-1950 yılları arasında yoğun milliyetçi şiddet kullanılmış olması, aksine Türkiye'nin temelde Avrupai karakterine bir iltifat olarak görülmeklidir.

Çeşitli nedenlerden dolayı soykırım dünyanın büyük bir bölümünde hiç veya neredeyse hiç akademik ilgi görmemiştir. Söz konusu ülkeler yalnız fakir ve eski sömürge ülkeleri olan Afrika, Latin Amerika, Asya ve Orta Doğu ülkeleri değil, aynı zamanda Orta ve Doğu Avrupa gibi daha gelişmiş ülkelerdir. Buralarda soykırım kavramı akademik çevrelerde dahi son zamanlara kadar pek bilinmiyordu ve bu şaşırtıcı sayılabilir. Bu ülkelerin çoğunun tarihinde toplu şiddet ne kadar seçkin bir yere sahipse, bugün şiddete ilişkin akademik araştırma ve eğitim de bir o kadar marjinal yere sahip olmaktadır.

Tarihi tabulastırmanın Türkiye'de soykırım algılamasına etkileri

Türkiye'de soykırıma nasıl bakılmaktadırı Türkiye'de soykırım üzerine yayınlananları takip edenler bilgisizlik, duyarsızlık ve inkarın tuhaf bir karışımıyla karşılaşacaktır. Ermeni soykırımı ile ilgili endişe verici siyasi atmosferden dolayı çoğu bilimciler bu fenomen üzerinde yoğunlaşmak istememektedir. Resmi yazılar soykırımı ‘vahşi bir şey ama Türkiye ile ilgisi olmayan bir sorun’ diye reddetmektedirler. Kavramın aşırı politize olmuş ve tabulaştırılmış olması soykırım kelimesi duyulduğunda tuhaf tepkilere yol açmaktadır; ‘nankör Ermeniler’ gibi Pavlov tepkilerinden tutun da ‘soykırım araştırmaları Yahudiler tarafından yönetilmektedir’ gibi ağza alınmayacak Yahudi aleyhtarı görüşler ifade edilebilmektedir. Üç örnekten yola çıkarak, akademisyenler tarafından politizasyon ve tabulastırma nedeniyle uzak durulan kamusal ve entelektüel soykırım tartışmalarını nasıl ciddi bir gayret ve bilgiden mahrum vasat kişilerin yönlendirildiğini göstermek istiyorum.

Türk medyasında çok sık yazan önemli bir kişi, eski büyükelçi ve köse yazarı Gündüz Aktan'dır. Ermeni soykırımı ile ilgili yayınlara tepki olarak Gündüz Aktan soykırımla ilgili literatürü bir ölçüde okumuştur ve yaygın görüşe karşı koymaya çalışmaktadır. Aktan'ın yöntemi BM'in soykırım kavramını parçalara ayırmak ve bu parçaları 1915 Ermeni tehcirine artık uygulanamaz hale getirecek şekilde yeniden birleştirmekten ibarettir. Ermeni soykırımı sırasında biyolojik ırkçılık ideolojik bir güdü oluşturmadığı için Aktan ırkçılığın, soykırımın olmazsa olmaz unsuru olduğunu vurgular. Bir köse yazısında Aktan bunu hem Aristovari hem de savunmacı bir şekilde şöyle açıklar: ‘Irkçılık olmadan soykırım olmaz. Türkiye tarihinde ırkçılık yoktur.’

Düşüncelerini Türk dinleyicilere ulaştırmak için Gündüz Aktan şıkça Avrupa'yı dolaşmaktadır. 1 Aralık 2005'te Türkiye Büyükelçiliği Lahey'deki Mercury Otelinde Aktan için bir toplantı düzenlemişti. 50 kişinin dikkatlice dinlediği konuşmasına Aktan şu sözlerle başladı: ‘Soykırım, sosyal bilimciler ve tarihçiler tarafından değil yalnız hukukçular tarafından tanımlanabilir.’ Ardından BM tanımının förmülasyon ve yorumlarının uzunca bir dökümünü yaparak, bunların Ermeni örneğine uygulanmasının niçin hukuksal temeli olmadığını göstermeye çalıştı. BM tanımının

[p. 41]

‘etnik’ ve ‘dini’ grupların katliyle sınırlı olduğuna işaret edip Osmanlı Ermenilerinin ‘siyasi bir grup’ olarak niteleyerek bu sınırlamadan yararlanmaya kalkıştı. Şüphesiz, bugünden geçmişe bakarak soykırımı bir haklı çıkarma girişimiydi bu. Ayrıca Aktan ‘Batı'nın’ ırkçılığı keşfettiğini iddia etti ve bu yüzden Batı'nın insanlık tarihindeki bütün acılardan sorumlu olduğunu savundu ve konuşmasını şu sözlerle noktaladı: ‘Yüz yıldır asıl soykırıma uğrayan kişiler bizleriz!’

Soykırım üzerine yazan diğer bir Türk yazar ise Danimarka'da sosyal antropoloji eğitimi görmüş olan Dr. Sefa Martin Yürükel'dir. Yürükel, birkaç yıl önce soykırım tarihi üzerine bir dizi kitap yayımlamak gibi iddialı bir proje lanse etmiştir. Birinci cilt yayınlanmış durumda ve giriş yazısından da anlaşıldığı üzere ‘Batılı bilim adamları ve raportörlerin kaynaklarından yola çıkarak ve Batı akademik disiplininde geliştirilmiş bilimsel ve tarafsız bir bakış açısı getirmeye çalışmak’ amacını gütmektedir. Bu kitapta Yürükel oldukça kuşku verici bir yöntem izler, aşırı taraflı ve aşırı polemikçi bir üslupla sömürgeci şiddet pratiklerini ve yirminci yüzyılda Balkan müslümanlarına uygulanan zulmü tasvie eder. Yazıları ciddi bir bilimsellik kisvesi altında tüm suçu Batı'nın üzerine atmaya çalışan son derece ahlâkçı ve siyasi bir girişimdir.

Yürükel, birçok kez 1915'te Ermenilere yapılan zulmün soykırımsal özelliğini inkar eder. ‘Deportasyonu'n sınırdışı etmeyle eşanlamlı olduğunu varsayarak özellikle ‘deportasyon’ teriminin kullanımına karşı çıkar. Yürükel'e göre Ermeniler Osmanlı sınırları içinde yer değiştirdiklerinden bir ‘Ermeni deportasyonundan’ söz etmek imkânsızdır ve buna ‘taşınmak’ demek daha uygun düşer. Doğal olarak burada, Kuzey Amerika göçmenlik yasalarıyla (bu yasalarda ‘deportasyon’ sınırdışı etme anlamına gelmektedir) Stalin dönemi Sovyetler Birliğinde olduğu gibi devlet tarafından düzenlenen toplu zorunlu göçler birbirine karıştırılmaktadır. Yürükel yeni bir kavram daha ileri sürmüştür; bir söyleşisinde Türk ulus devletinin bir ‘ulus devlet soykırımıyla’ karşı karşıya olduğunu belirtmiştir. Bu soykırımsal kuşatma, Batılılar ve onların içerdeki müttefikleri olan azınlıklar ve sözde entelektüeller tarafından gerçekleştirilmektedir.

Ontolojik çıkıs noktasındaki farka geri dönecek olursak, bu en belirgin şekilde Ahmet Şahin Aksoy tarafından soykırım üzerine Türkçe olarak yazılan yeni bir kitapta kendini göstermektedir. Kitap imâlı bir başlığa sahiptir: ‘Affedersiniz... soykırım mı dediniz?’ Bu kitapta Amerika Birleşik Devletleri ve değişik Avrupa ülkelerinin tarihinde yaşanan vahşetler sayılmaktadır. Sırayla ülkelerden bahsedilirken sömürgecilik ve emperyalizm meseleleri zikredilmektedir; Hollanda için doğal olarak köle ticareti ve Endonezya örnekleri verilmektedir. Kitap, genel olarak ‘Batı'nın’ ve ‘Avrupa'nın’ sert ve ahlâki bir şekilde yargılanması için biraraya getirilen yarım yamalak gerçekler, şişirilmiş propaganda ve içi boş belâgattan oluşmaktadır. Aksoy'un kitabı, Türkiye'de satılan ve okunan popüler bilimsel kitapların vasat ve iç karartıcı kalitesine bir örnektir. Bütün bu yazarlar, bir Ermeni soykırımının olmadığını savunan önyargılı bir tutum sergilemektedirler ve üzerinde durdukları her şeyi bu önyargılarını desteklemek için kullanmaktadırlar.

Bu durumda Türkiye'de yabancı eserlerin çevirilerinin okunabileceğni önermek de belli sorunları beraberinde getirmektedir çünkü çeviriler bile bu yaklaşımdan nasibini almıştır. Buna, bir tesadüf sonucu kendim de tanık oldum. Yehuda Bauer'ın klasik eseri Rethinking the Holocaust'un (New Haven: Yale University Press, 2001) Türkçe çevirisini okurken birinci sayfasında küçücük harflerle yazılmış olan şu paragrafla karşılaştım:

Bu kitapta belirtilen sözde Ermeni soykırımıyla ilgili suçlamalar ve ifadeler tamamen kitabın yazarı Yehuda Bauer'a aittir. Phoe-

[p. 42]

nix yayınevi görevlisi ve bu kitabın çevirisi için çaba sarfeden çevirmen Orhan Yakın bu suçlamalar ve ifadelerden hiçbir şekilde sorumlu tutulamazlar. Yale üniversitesi ile yapılan telif hakları sözleşmeleri nedeniyle söz konusu parçalar kitaptan çıkarılamamıştır.

Eylül 2006'da Hollanda'da bir konuşma yapan Bauer'in kitabındaki bu parçadan habersiz olduğu ortaya çıkmıştı. İstanbul'daki Sabancı Üniversitesi'nden bir arkadasım bana Avrupa tarihi ile ilgili birçok kitabın Türkçe çevirisinin ciddi bir otosansüre uğradığını ve bazı parçaların metinden çıkarıldığını hatırlatmıstı. Mark Mazower'in Dark Continent, John Keegan'in The First World War, Zygmunt Baumans'ın Modernity and Holocaust ve Eric Hobsbawm'un Age of Extremes gib saygın temel eserlerinde Ermeni soykırımıyla ilgili paragrafların tümden kitaptan çıkarıldıkları anlaşılmıştır. Ülkeye girişinde bir filtreden geçirme yöntemiyle bilgiler negatif olarak değerlendirilen verilerden arındırılmaktadır.

Sonuç

‘Sosyoloji’ diye yazmıştı Johan Goudsblom zekice ‘bir çeşit bilgiçlik taslamaktır.’ Goudsblom, herkesin kendini milli takım teknik direktörü sanması gibi toplumdan da anladığını iddia etmesine değinmekteydi. Bu yüzden uzmanlığın meşruiyeti kabul edilmemekte ve bundan sürekli şüphe edilmekteydi. Oysa hematoloji, mimari veya dilbilim gibi uzmanlık alanlarında konunun uzmanı olmayan kişilerin bu konularda bir iddiada bulunmaya cesaret edemeyeceği açıktır. Sosyalbilimlerde kendinii gösteren genel sorun soykırım alanında da kendini göstermektedir. Konuyu bilmeyen samimi okuyucu soykırım gibi hassas ve karmaşık bir konuda kuşkucu bir tutum almalıdır..Ancak yukarıda sözü edilen kişiler, geçenlerde bir meslektaşım tarafından dile getirildiği gibi ‘gerekli disiplinli hayal gücü, analitik kapasite, benzer vakalar konusunda bilgi ve özellikle entelektüel mesafeli duruş ve siyasi bağımsızlık ilkelerince’ kendilerini sınırlama gereksinimi duymamaktadırlar. Bu kesinlikle bir otorite kurma gerekçesi olarak algılanmamalıdır. Aksine, ciddi anlamda konuya ilgi duyan kişilere entelektüel ve ahlâki açıdan karmaşık olan bir konu üzerine, özellikle de bu yüzden korkmayıp tartışmaya katılma çağrısıdır. Ayrıca soykırım araştırmalarının Türk akademik dünyasında kurumsallaşmasının vakti de gelmiştir. Zira bir Türk atasözü şöyle der: ‘Bilmemek ayıp değil, öğrenmemek ayıp.’