De Gids. Jaargang 169

[p. 33]

Bernard Bouwman
Timurlenk

Türk Tarihinde yaşanan travmalardan biri de; gözü pek Sultan Beyazıt'ın kendi sahip olduğu kadar ata sahip olan Moğol savaşçı Timurlenk'e (Aksak Timur) karşı 1402'de Ankara savaşını kaybetmesidir. Bu sonuca neler yol açmıştır? Popüler Türk tarihçilerinin getirdiği açıklama: Timurlenk'in filleri vardı ve bunlar, Sultan Beyazıt'ın atlarını kaçırtması sonucunda savaşın kaybedildiği şeklindedir. Bir Batı Avrupalıya zeki bir davranış gibi görünebilir, ancak Türk tarihçileri aynı fikirde değiller. Bu konularda Türk tarih kitaplarını okumak, bugüne kadar gelmiş Türk milliyetçiliğinin temel taşlarını görmek için yeterli olacaktır. Türklerin iyi ve cesur insanlar olduğu ve herkesin iyiliğini istedikleri varsayımından hareket edilir. Dolayısıyla kazanmak haklarıdır. Kaybetmeleri halinde açıklama basittir; dünyada mert Türklerin önünü kesmek için çirkin dolaplar çeviren kalleşlerin (filler) oyununa gelinmiştir. Milliyetçiliğe göre, böylesine hain bir tuzağa düşürüldüğünde Türk'ün yapabileceği tek şey vardır, Beyazıt da bunu bildiği için, Timur onun ellerini bağlayarak şehrin içinde kağnının arkasında sürüklerken, mühürlü yüzüğündeki zehri içmiştir. Alçak fillerin hain tuzaklarına karşı ölümü seçmiştir. Bu trajik son, Türk milliyetçiliğinin kültürel yalnızlık temasına tamamen uygundur; Türk'ün Türk'ten başka dostu yoktur, çocukluktan itibaren bütün Türkler bu fikirle büyür. Bazen ölüm, düşmanlığın kol gezdiği bu dünyada en iyi seçenek olabilir...

Avrupa Birliği geçen yıl ekim ayından beri Türkiye'nin üyeliğini müzakere ediyor. Müzakereler giderek ciddileşiyor ve zorlasıyor ve müzakerelerin Brüksel tarafından her an noktalanabileceği olanağı vurgulanıyor ki, bunun olması Avrupa Birliği tarihinde bir ilk olacaktır.

Bu zorlu müzakereler sık sık uluslararası ilişkilerin - ulusal çıkar gibi - eski bir terminolojisi ile tahlil ediliyor. Avrupa'nın istediği bir şey var, Türkiye'nin istediği bir şey var ve bu istekler her zaman yan

[p. 34]

yana gidemiyor. Oysa fiyasko ile sonuçlanma ihtimali olabilecek bu zorlu görüşmeleri çok daha basit bir çözümlemeyle; gerçeklere, iki tarafın da farklı bakmasının neden olduğunu açıklayabiliriz. Fransız tarihçi Lucien Febvre bir zamanlar kültürlerin ‘kendi’ gerçeğine bakarken kullandığı gözlük için ‘outillage mental’ terimini kullanmıştı. Türkiye'de yaşayan birçok kişinin de üzerinde hemfikir olduğu gibi, Türk ‘outillage mental’ ini ağırlıklı olarak kırılgan ulusal kimlik belirlemektedir. ‘Avrupa’ bu durumu anlamadığı sürece Ankara ile Brüksel arasındaki diyalog sağarlar diyaloguna benzemeye devam edecektir.

Ermeni meselesini ele alalım. Türk tarih kitaplarında Osmanlı İmparatorluğu güçlü bir devlet olarak anılır. Popüler tarihçiler Osmanlı İmparatorluğu'nun Batı Avrupa'ya göre daha geri durumda olduğunu ve sonunda çöktüğünü (gerçek tarihçiler farklı düşünür) anlatmazlar. Bunun sonucunda sıradan bir Türk'ün Ermeni Meselesi'ne sağlıklı bir yorum getirebilmesi olanaksızdır. Ermeni soykırımını kabul eden tarihçiler, genellikle Osmanlı İmparatorluğu'nu o dönemde etrafa saldıran, köşeye sıkıştırılmış yaralı bir canavara benzetir. Osmanlı Devleti, Ermenileri (ki bir bölümü açıkça ayrılık ve bağımsızlık taraftarıdır) giderek büyük bir tehdit olarak görmeye başlar. Osmanlı Devleti içindeki bazı radikal gruplar, daha sonra trajik katliam ve yüz binlerce suçsuz insanın ölümüne yol açacak olan, Ermenilere karşı köktenci eylemlerin yapılması gerektiğine karar verir.

Milliyetçi Türkler açısından Ermeni meselesine yukarıdaki gibi bir yaklaşımda bulunmak mümkün değildir. Onlara göre Osmanlı İmparatorluğu son derece iyi durumda ve sorunsuz bir devlettir. Nihayetinde bu mükemmel imparatorluğun çöküşünde, -Beyazıd ve Timurlenk örneğindeki gibi- kendi içindeki Ermeniler ve Yunanlılar gibi bazı ayrılıkçı grupların rolü büyük olmuştur. Gene popüler tarihçilere göre bunlara Batı Avrupa güçleri de yardımcı olmuştur. ‘Bizim’ tarih kitaplarımızda ise Osmanlı İmparatorluğu bir çok rahatsızlığı sonucunda ölen hasta bir adam olarak anlatılır. Popüler Türk tarihçilerine göre Osmanlı İmparatorluğu kendi hastalığı yüzünden değil, Batı Avrupa'nın kalleşlikleri sonucunda ölmüştür.

Türkiye'den son aylarda gelen tepkileri bu bakış açısı belirlemiştir.

Türkiye'de Ermeni Meselesi ile ilgili olarak ciddi bir tartışma zordur. Ermeni katliamını kabul eden profesörler var, ancak geçtiğimiz yıl bu konuyla ilgili yapılacak konferans türlü yasal engellemelerden sonra büyük zorluklarla gerçekleşebilmiştir. Nobel ödüllü yazar Or-

[p. 35]

han Pamuk'a, bir İsviçre gazetesiyle yaptığı röportajda, Ermeni Soykırımını kabul ettiğini söylediği için dava açılmıştır. Milliyetçi Türklerin bir soykırıma neden olmuş olabileceklerini kabul etmesi mümkün değildir. Bazı milliyetçi gazeteler Ermeni meselesi söz konusu olduğunda; ‘Avrupa aslında Türkiye'yi Avrupa Birliği'ne istemediği için bu hain silahla ülkemize saldırıyor’ diye yazmıştır. Bazen de bu konuyla ilgili olarak, on dokuzuncu yüzyılla paraleller kurulmakta ve ‘Batı Avrupa o zaman da şeytanca yöntemlerle Osmanlı İmparatorluğunu yıkmaya çalışmıştır, şimdi de aynısını yapıyor’ diye yazılmıştır. Türk milliyetçilerinin ifadelerine göre; ‘Avrupa Türkiye'yi Avrupa Birliği'ne istediğini söylüyor ancak müzakereleri ülkemizi zayıflatmak için kullanıyor.’

Müzakereler esnasındaki her türlü kırılma noktasını bu yaklaşımla değerlendirmek mümkün. Türk kimliğine hakareti cezai kılan meşhur 301.ci maddeyi ele alalım. Birçok entelektüel (Orhan Pamuk da dahil) bu madde geregince mahkemelik olmuştur. Avrupa Birliği haklı olarak bu yasa maddesinin Avrupa'daki fikir hakları özgürlüğü ile bağdaşmadığını söylemektedir. Bir de bu yasaya, önceki satırlarda açıkladığım Türk milliyetçilerinin gözlüğüyle bakalım. Dünya, Türk düşmanları ile dolu ve hepsi de ülkemizi yıkmaya çalışıyor.

Türkiye Cumhuriyeti'nin kendisini, ‘Türklügü’ eleştirerek zayıflatmaya çalışan iç seslere karşı korumaya hakkı yok muı İstanbul'da yaptığım en önemli görüşmelerden biri de Kemal Kerinçsiz ile olandı. Kemal Kerinçsiz, Orhan Pamuk'a da dava açan aşırı milliyetçi avukattır. Beni, devletin (Türkiye Cumhuriyeti) çıkarlarının, bireylerin düşündüklerini söyleyebilme özgürlüklerinin üzerinde olduğuna ikna etmeye çalıştı. Daha sonra içtenlikle on dokuzuncu yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun verdiği savaşlar esnasında Balkanlardan Türk topraklarına kaçmak zorunda kalan yüz binlerce Müslümanın acılarını anlattı. Gözlerinde (ona göre Avrupa'nın neden olduğu) bu savaşlar sonucunda suçsuz Müslümanların yaşadığı acılar görülüyordu. Söyleşi sırasında, onun baktığı gözlükle Osmanlı İmparatorluğu seksen yıl önce değil sanki dün son bulmuş gibi görünüyor olmalı, diye düşündüm.

Türk milliyetçiliği Brüksel ile Ankara arasındaki başka kritik noktalara da ışık tutuyor. Örneğin Avrupa Birliği, Türkiye'nin Halki'deki (Heybeliada)Yunan Ortodoks Ruhban Okulu'nun (on yıl kadar önce kapatılmıştı) yeniden açılmasına izin vermesini istiyor. Brüksel'e göre bu okulun yeniden açılması Avrupa devletlerindeki inanç özgürlügü çerçevesine uygun olacaktır. Türkiye'de sadece birkaç bin Yunan Ortodoks'un yaşadığına bakılırsa bunun çok da zor

[p. 36]

olmaması gerektiği düşünülebilir, ancak durum öyle değil. Okul hala açılmadı, yeniden açılmamasına temel teşkil edebilecek gizli korkulardan biri de, (milliyetçiler tarafından Türkiye için bir iç düşman olarak görülüyorlar) Yunan Ortodoks'larının bu ülke için kötü olaylara neden olacağının düşünülmesi.

Kıbrıs'a bakalım. Avrupa, Türkiye'nin limanlarını ve havaalanlarını Kıbrıs Rum Kesimine açmasını istiyor. Türkiye bunu bugüne kadar reddetti. Önümüzdeki yıl seçimler var, Erdoğan milliyetçileri kızdırabilecek böylesi bir kararı almaz. Kıbrıs, milliyetçi varoluşa adeta bir dayanak teşkil ediyor. Ellili yıllardan beri, Kıbrıslı Rumların, Kıbrıslı Türklere yaptığı eziyetler bilindiği halde Avrupa her zaman Kıbrıslı Rumların tarafında saf tutmuştur. Adanın birleştirilmesi konusunda yapılan referanduma Türkler ‘evet’ derken, Rumlar ‘hayır’ demiştir, buna rağmen Avrupa, kulağını Türk tarafına değil hala Rum tarafına açık tutmaktadır. Kıbrıs konusu, Milliyetçiler açısından - biraz abartılı da olsa- Türk'ün her yönden saldırı altında olduğu, tehdit edildiği savını doğrulayan bir örnektir. Bu nedenle Türkiye'de Kıbrıs konusunda herhangi bir tavizin verileceğini beklemek zordur.

Avrupa Türk milliyetçiliğine karşı ne yapabilirı Liberal Türklerin bu soruya cevabı basit:

Avrupa ikiyüzlülüğü bırakıp, adil davranmalıdır. İkiyüzlülük, milliyetçilerin ‘Avrupa'nın amacı Türkiye'yi üye yapmak değil onu zayıf düşürmek’ şeklindeki yaklaşımlarını besleyen bir zemin oluşturmaktadır. Birlik haklı olarak düşünce özgürlüğü konusunda Türkiye'nin adım atmasını talep ediyor ancak Birliğin en büyük ülkelerinden biri olan Fransa'da Ermeni Soykırımını reddetmeyi cezalandıran yasa kabul ediliyor. Bir çok Türk, ‘bu durumda Fransa'da da insanlara düşüncelerinden dolayı dava açılabilecek, peki bu, Avrupa'nın o muhteşem düşünce özgürlüğü anlayışına nasıl uyuyorı’ Diye soruyor.

Bir de ibadet özgürlüğüne bakalım, Avrupa Türkiye'nin Ruhban Okulu'nu açmamasını eleştiriyor, peki birçok Avrupa ülkesinde Müslümanların özgürlüklerinin kısıtlanması için adımların atıldığı bilinmiyor muı Bir de hafife alınmayacak kamuoyu araştırmaları var, Avrupa Türkiye ile üyelik müzakereleri yapıyor ancak her geçen gün sokaktaki Avrupalının Türkiye'yi Birlik'te görmek istemediğini duyuyoruz. Bu durumda milliyetçi Türkler, o zaman bu bir yere varmayacak, sadece bizi zayıflatmayı hedef almış olan üyelik işini biz neden bu kadar ciddiye alıyoruz diye soruyorlar. Avrupalılar, Türk

[p. 37]

milliyetçiliği içindeki trajediyi yeterince kavrayamadıkları için büyük bir trajik hataya düşüyorlar. Türkiye'yi biraz zorlamak o kadar da kötü bir şey değil, Türkiye nasıl olsa Ankara'nın çıkarı gereği, üye olmak için her şeyi yapacaktır, diye düşünüyorlar. Ancak Beyazıd'ın hikayesinde olduğu gibi mert bir Türk, kalleşlikle karşı karşıya kaldığında kendini yok etmeyi seçebilir. Timurlenk yendiği düşmanlarına nazik davranması ile tanınırmış ancak buna rağmen (rivayete göre) Beyazıd yüzüğündeki zehri içerek ölümü seçmiş. Modern Türkiye de üzerine çok gidilirse, en sonunda bu yolu seçebilir. Bedeli ne olursa olsun ‘Brüksel'e’ arkasını dönüp başka bir yol arayışına girebilir. Avrupalı siyasetçiler belki de bu noktada durup düşünmeliler; kağnı arkasına Türkiye'yi takmış gidiyor. Ankara'nın zehri içmesi an meselesi.