De Gids. Jaargang 169

[p. 1085]

Sevtap Baycili
Brief aan het moederland

Lieve moeder,

Ik weet dat je je zorgen maakt over mijn welzijn hier in Nederland. Je per telefoon geruststellen lukte me niet. Wanneer ik mijn best doe en probeer je iets goed uit te leggen om je zorgen weg te nemen, merk ik dat ik die zorgen verdubbel. Onze eindeloze telefoongesprekken kosten veel geld en ik begin te denken dat jij als telemoeder nergens goed voor bent, maar ik geef nu ook toe: ik ben een verschrikkelijke tele-dochter. Dat moeten wij eerst inzien. We luisteren niet zo goed naar elkaar. Ik bedoel eigenlijk, jij luistert niet zo goed naar mij, omdat jij meteen bij de eerste woorden van een zin van mij, al hard bezig bent met je reactie op die zin! Zie je jezelf niet meer als moeder, maar als een klankbord of een feedbackmachine? Je bent veel te veel bezig met bepalen hoe je ergens op gaat reageren, voordat je gehoord hebt wat het is. Ik schrijf je daarom deze brief. Deze brief van mij is een corrigerende zet, bedoeld om wat rust te scheppen tussen ons. Omdat ik merk dat je gedachten en je enorme zorgen een verschrikkelijke draaikolk in je geest beginnen te vormen, waarin de gedachten en de zorgen van anderen opgezogen worden, verpletterd, waarna ze in het niks verdwijnen. Binnenkort zul je helemaal niet meer in staat zijn om naar buiten te kijken en me überhaupt te horen. Dat wil ik niet laten gebeuren. Daarom schrijf ik deze brief als een tegenstorm waarin míjn zorgen te lezen zullen zijn.

Zoals ik zei, je luistert niet naar mij in onze telefoongesprekken, vooral de laatste tijd, en toen dit feit ons allebei duidelijk werd, zei je dat je het niet bewust deed. Ik zei je misschien wel tien keer dat ik niks over de Armeense kwestie zou schrijven of publiceren. Dat ik genoeg aan mijn hoofd heb zonder dat ik een soort woordvoerder word van Vrouwe Gerechtigheid die de plaats van de Turken in de wereldgeschiedenis recht probeert te doen, vanuit de Efteling. Maar nu, met een brief, heb je geen smoes om me niet te horen. Niet naar

[p. 1086]

een brief luisteren is geen onbewuste keus, moeder, geschreven woorden zijn heel anders dan uitgesproken zinnen, het lezen is dan luisteren. Lees hem goed, op een heldere ochtend na het ontbijt, met een lekker kopje thee in je hand, in alle rust, en lees hem nog een keer als je jezelf opgewekt naar de telefoon ziet lopen, hard nadenkend over wat je mij precies moet zeggen. Dat zal ons beiden heel goed doen.

Ik ben geen moeder, daarom geef ik zonder moeite meteen toe dat ik de heftigheid van je gevoelens voor mij, als mijn moeder, niet goed kan beoordelen in je argumenten. Zich zorgen maken is misschien taak nummer één voor een moeder. Al mijn vriendinnen die kinderen hebben, proberen mij telkens weer dat urgente gevoel van moeders uit te leggen. Ter verdediging van jou, vanzelfsprekend. Dat het kind primair door de moeder beschermd moet worden, en dat dit gevoel een leven lang blijft. Beschermen, zeg ik tegen mijn vriendinnen, is iets anders dan non-stop je moederlijke zorgen uitspreken. Dat kan er uiteindelijk toe leiden dat het kind, in ons geval ik dus, het vertrouwen in zichzelf verliest. Daarnaast verlies ik veel van mijn veerkracht, die ik nu juist heel hard nodig heb om hier te kunnen blijven overleven, zoals ik tot nu toe gedaan heb, zonder op te gaan in deze samenleving die ik, geef ik toe, op vele punten ook afkeur. Maar lieve moeder, er is, geloof ik, geen samenleving in de wereld van vandaag die me geen stofzuiger lijkt met als enige bouwreden om mensen van hun persoonlijkheid te beroven. Men gelooft niet meer in een eigen ziel, je mag niet in je eigen onsterfelijkheid geloven. In je gedachten misschien wel, maar niet als je iets wilt bereiken in het leven, als je realistisch bent en met beide voeten op de grond in de wereld wilt staan. Zo is dat hier in Europa waar ik woon, maar ook daar in Turkije waar jij woont. Precies dezelfde vloek ligt aan het fundament van alle samenlevingen van vandaag: de ziel is een door God verzonnen ballast die een mens niet kan dragen, verzonnen door een god die zelf ook was verzonnen door de mens die nog altijd maar één essentiële strijd voert: de strijd om zijn individuele vrijheid. Je zult daar niet makkelijk mensen vinden die dat willen toegeven. Want men gelooft in Turkije in God, dat zeggen wij, men gelooft dat de mens meer is dan zijn vergankelijke lichaam, zo zien wij het, de Turken. Maar juist ook wij bouwen samenlevingen waarin de mens tot een vloek voor de wereld gereduceerd wordt. Er is dus geen betere samenleving. Maar er zijn misschien wel mooiere landen. Ach, moeder, geloof mij, ik kan nergens echt zijn en daarom ben ik hier en niet daar. Omdat ik als een filosoof uit de eenentwin-

[p. 1087]

tigste eeuw echt behoor tot het volk van de Efteling.

Deze brief gaat niet alleen over mij, hij gaat ook over jou. Na bijna al onze gesprekken voel ik me rot tegenwoordig. Over mezelf. Alsof ik je iets ergs aangedaan heb, door koppig (zoals je altijd zegt) in dit land te blijven. Holland is geen land voor een ‘meisje’ zoals ik. Dat probeer je me duidelijk te maken? ‘Meisje,’ zei je, moeder. Meisje! Dat woord had je sinds jaren niet gebruikt. Je vergeet nu ineens dat ik geen kind van acht ben? Dat is merkwaardig. Want toen ik acht was gaf je me sterk het gevoel dat je wel vertrouwen had in mijn beslissingen. Waarom merk ik nu ineens niks van je vertrouwen in mij?

Ik begin langzamerhand ook te denken dat het niet echt mijn taak als dochter is om je gerust te stellen over mijn verblijf in Nederland. (Het lukt me toch niet.) Dat maakt me misschien én een oneerbiedige dochter op enorme afstand én een schaamteloze tele-landverrader. Jullie horen kennelijk veel over Nederland; die politieke moorden, de steeds weer opstappende kabinetten, de algemene politieke en sociale instabiliteit, de intellectuele armoede en de armoede in het algemeen na de invoering van de euromunt, de moslimbashing die hier steeds populairder wordt, de vreemdelingenhaat, enzovoort, tot de laatste druppel die nog net in de emmer blijft: de Armeense genocide. Ik kan je natuurlijk niet kwalijk nemen dat je je zorgen maakt om mijn welzijn. Je hebt gelijk. Het ziet er allemaal heel slecht uit. Misschien heb je ook gelijk wanneer je zegt dat ik een paar verkeerde beslissingen genomen heb in mijn leven en dat ik het daarom nu slecht heb. Maar dat bedoelde je niet te zeggen, toch? Of heb ik dat ook niet goed begrepen?

Lieve moeder, je zei mij bij ons laatste telefoongesprek (dat trouwens verschrikkelijk verlopen is) dat niet jij, maar ikzelf Nederland niet als mijn eigen land zie. En dat kon je aan mij merken; daarvoor hoef je Nederland niet goed te kennen, bedoelde je. Omdat Nederland niet mijn eigen land is, zei je, gaat het hier slecht met mij. Ik snapte niet wat je bedoelde toen je me dit probeerde uit te leggen. Je zei: ‘Als jij het gevoel had dat je in je eigen land leefde, dan zou je niet het gevoel hebben dat je “zo” terughoudend moet zijn. Terughoudendheid is geen eigenschap van jou,’ dat zei je, ‘mensen die in hun eigen land leven, kwetsen het land terug als het land hen gekwetst heeft.’ Je kunt hiermee toch niet bedoelen dat ik iets ergs moet doen? Niet zo terughoudend zijn? Nee toch, moeder? Je wilt toch niet dat ik nu alles riskeer door stukjes te schrijven over Armeniërs? Je zegt

[p. 1088]

het zo vaak: schrijf kinderboeken, schrijf over de liefde, wees niet zo politiek. Raak nooit de bittere kern van de waarheid, want de mensen haten dat overal ter wereld. Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar. Zo sprak je vroeger. Je zei altijd: laat die gevoelige kwesties aan anderen over. Weet je dat niet meer? Ik snap gewoon niet wat je bedoelde met ‘iets terugdoen als je land je kwetst’? Dat dit bepalend zou zijn voor de vraag of ik dit land als mijn eigen land beschouw. Maar misschien was wat je me wilde zeggen wel wat onze Balkenende nog altijd roept: ‘Meedoen!’

Maar hoe komt het toch dat je zo stellig bent over Nederland? Of over mij? Waarom ben je er zo zeker van dat Nederland me kwetst? Hoe kun je zoiets weten? Nederland denkt tegenwoordig dat wij, mensen zoals ik, het land juist kwetsen, niet andersom.

Om je gerust te stellen wil ik toch een paar zaken verhelderen. Ik voel me niet gekwetst door de genocide-obsessie van de Nederlanders. Ik heb gezien hoe mijn landgenoten, de Nederlanders dan, op de genocide van de moslims in Srebrenica reageerden. De toenmalige premier zei, alleen omdat niemand ter wereld, en geen enkele organisatie, de verantwoordelijkheid voor de gruwelijke afslachting van de moslims onder toezicht van de vn in Srebrenica wilde dragen (volgens het onderzoek was hier niemand voor aanspreekbaar), dat hij, als Nederland, die verantwoordelijkheid op zich wilde nemen. Dat was in hun ogen moreel heldendom. Er was tijdens het onderzoek - dat door Nederland zelf was uitgevoerd - geen bewijs van Nederlandse schuld gevonden, en daarom kon het geen kwaad om de verantwoordelijkheid te dragen. Zoiets willen ze ook van Turkije. De erkenning van iets ergs dat je gedaan hebt, een genocide bijvoorbeeld, betekent in Europa nooit dat de schuld die daarbij hoort ook erkend wordt. Ik bedoel: of je erkent de schuld, zonder ernstige gevolgen, of je erkent de verantwoordelijkheid, met concrete gevolgen, zonder enig schuldgevoel of een druppel schaamte. Men denkt en zegt trouwens herhaaldelijk dat de Armeense kwestie een taboe is in Turkije. Het bewijs hiervan is, in hun ogen, dat men in Turkije het woord genocide totaal afwijst. Europeanen zijn niet geobsedeerd door de Armeniërs of door genocide. Ze zijn ook niet bepaald waarheidlievend. Ze zijn geobsedeerd door ‘de morele waarheid’, zoals het hier genoemd wordt. Ze vinden dat Turkije buiten die morele waarheid valt, in vele opzichten. Nederlanders vragen zich helemaal niet af of er een genocide plaatsgevonden heeft. Het is in hun ogen een waarheid, een bewezen feit. Wanneer ze merken dat je het woord genocide zorgvuldig níét gebruikt, vinden ze je een ontkenner. Je bent dan in hun ogen niet moreel verantwoord genoeg en daarom

[p. 1089]

kun je geen gesprekspartner zijn in hun discussies over ‘ons’. In zo'n situatie kan ik echt helemaal niks doen, lieve moeder, het doet er niet toe of ik het wil of niet. Daarom doe ik ook helemaal niks. En daarom ben ik nog steeds veilig hier. Daarom zijn je zorgen onterecht. Nederland terugkwetsen hoef ik ook helemaal niet, omdat ik me hierdoor helemaal niet gekwetst voel. Ik voel me juist thuis. Die akelige moralistische houding als de sleutel waarmee de mensen zich, bewust of onbewust, van de werkelijkheid loskoppelen, komt me eigenlijk pijnlijk bekend voor. Ik merk dan juist dat ik precies hetzelfde voel tegenover Nederland als ik tegenover Turkije voelde toen ik daar woonde: ik leef in een land waar heel veel domme moralisten wonen die lijstjes maken van goed en kwaad, als vrijetijdsbesteding of zoiets, bedoeld om medemensen in de gaten te kunnen houden en ze regelmatig te kunnen aanspreken zonder enig gevoel van morele bescheidenheid. Je bemoeien met de zaken van de ander die je eigenlijk helemaal niet kent, mensen lastigvallen met je ongevraagde morele oordelen. Allemaal heel erg Turks, hoor!

Ook hier vinden mensen het helemaal geen probleem dat ze te weinig weten over een kwestie om er een moreel oordeel over te kunnen uitspreken. Als ik nu een stuk schrijf over het kennistekort van de mensen die tegenwoordig onder de Nederlandse grijze hemel het hardst genocide schreeuwen, zou ik voor de Armeniërs in dit land gevaarlijk opvallen. Dat besef ik zelf ook, moeder. Dat hoef jij mij niet te vertellen. Maar het is echt - helaas - nog steeds zo dat angst om mijn eigen leven voor mij geen reden is om te zwijgen. Ik zwijg wanneer ik niks te zeggen heb, of wanneer er niemand is die naar me luistert. Ik blijf dus buiten de discussie over de Armeense kwestie, maar niet omdat ik in de loop der jaren terughoudend ben geworden. Of omdat ik het land dat me heeft gekwetst, niet terug durf te kwetsen. Ook niet omdat ik in Nederland verstandiger ben geworden. Ik heb mijn eigen redenen. Snap je dat niet, moeder? Het belangrijkste is toch dat ik er zo ontzettend naar verlang dat mijn oude lieve moeder op afstand eindelijk ophoudt zich zorgen te maken over mijn welzijn. Dat is toch het minste wat jij voor je eigen teledochter kunt doen? Ik weet hoe moeilijk dat voor je is, als moeder, maar je kent me, je weet donders goed hoe moeilijk ík het vind om mijn mond te houden tegenover onrecht en onwaarheid, onafhankelijk van het feit in welk van mijn twee landen ik toevallig ben. Kusjes. Knuffels.

Sevtap