De Gids. Jaargang 169

[p. 1078]

Martijn de Rijk
Bij de Turken in Haarlem
Een naschrift bij De nieuwe moskee. Politiek en geloof in een provinciestad

Er schuilt een zeker genoegen in het in kleine kring bespreken van nationale karakteristieken. Zeker als het om nationaliteiten gaat die in het gezelschap niet vertegenwoordigd zijn. Zo zat ik eens op een zomeravond te Haarlem na te tafelen met enkele Turkse Nederlanders en werd de stemming nog geanimeerder dan ze al was toen het gesprek op Duitse, Belgische en Franse Turken kwam. Tijdens jaarlijkse vakanties in Turkije hadden ze ruime ervaring met dat soort mensen opgedaan en zich een afgeronde mening over hen gevormd: de Turken uit Duitsland waren ordelijk en stug, die uit Frankrijk traditioneel, en de Belgen hadden een gat in hun hand en bouwden protserige huizen.

Over de Turkse Belgen werden grappen gemaakt. Het waren geen slechte mensen, ‘ze zijn alleen wat stil blijven staan,’ zei iemand met een sardonisch lachje. Als je hier in Nederland een knop omdraaide ging het licht aan, maar daar hoefde je bij die Belgen niet op te rekenen. Er werd wat gegrinnikt; de grap was bekend, maar deed het nog goed. Ik had eerder al andere grappen gehoord. Ik kende verschillende Turken die het Vlaams van Filip Dewinter perfect konden imiteren en er dan bij zeiden dat je op zo iemand toch niet echt kwaad kon worden.

Om hun Duitse landgenoten heb ik de Turken in Nederland nooit horen lachen. ‘Uitslovers’ - zo werden ze meestal bits gekarakteriseerd. Aan tafel, die zomeravond, was er iemand die hun stugge ordelijkheid een historische achtergrond gaf. Duitsland was in de jaren zestig het eerste land dat in Turkije gastarbeiders rekruteerde. Ze pikten de besten er uit, de vaklui. Vandaar.

Ik opperde dat eigenlijk alle Turken nogal stug waren. Zeker de vrouwen konden hier op straat goed nors uit hun ogen kijken. Ik was gewend dat mijn gezelschap tegen een stootje kon - Turken hielden wel van een beetje provocatie, was mijn ervaring. Maar nu was er iemand toch wat gekwetst. Dat gold voor Turken in West-Europa, zei hij, maar niet in Turkije zelf. Ik had de streek bezocht waar

[p. 1079]

ze vandaan kwamen, in Centraal-Anatolië, en moest hem gelijk geven - de vrouwen daar kijken je gewoon midden in je gezicht aan; hier zijn ze meer op hun hoede, kijken weg met een frons, defensief. Maar hoe zagen ze zichzelf eigenlijk? Hoe waren Nederlandse Turken?

Daarmee had ik ze even stil. Maar al snel kwam een van hen, een jonge vrouw, met het verlossende woord: ‘Gewoon! Dat zijn heel gewone mensen!’

Ik ken in Haarlem een Turks gemeenteraadslid, dertig jaar oud en in Nederland opgegroeid, die me meermalen vertelde hoe je met je identiteit een spel kon spelen. Daar was hij achter gekomen toen hij samen met een vriend van Nederlandse afkomst een jaar in Engeland studeerde. Ze hadden daar met z'n tweeën flink zitten afgeven op de Engelsen. Alles was bij ons zo veel beter: het eten, de gezondheidszorg, het parlementaire systeem, de trein. Hij was daar Nederlander geweest, terwijl hij hier een Turk onder de Nederlanders was. Het wij en zij, daar kon je dus mee spelen, begreep hij toen. Heel amusant vond hij dat.

Hij kon het nog sterker vertellen. Twee jaar geleden bezocht hij voor het eerst Istanbul. Tot dan kende hij alleen de streek waar zijn ouders vandaan kwamen: boerenland rond een stadje dat in de zomer zeker dubbel zo groot werd als de ‘Europeanen’, zoals ze daar genoemd werden, hun jaarlijkse vakantie kwamen vieren. Hij ging naar Istanbul met een weekendarrangement, en hij had er versteld gestaan. Zo veel verschillende soorten mensen als hij daar had gezien! Rijk en arm, en alles daartussenin; moslims, joden, christenen, noem maar op. En dan nog de verschillen in etnische afkomst. Hij had ook nooit geweten dat er zo veel gradaties in fundamentalisme bestonden. ‘Je gaat je dan wel afvragen: wie ben ik eigenlijk?’

Zo'n vraag kan tot oeverloze bespiegelingen leiden, maar hij was er snel mee klaar: ‘Voor mij is het heel eenvoudig. In Nederland ben ik een gewone Turk, en dat wil ik weten ook - daar hoort een speciale cultuur bij die ik goed ken. Maar een gewone Turk in Istanbul is iets heel anders. Daar heb je ze in soorten, daar heb je heel veel keus in levensstijlen. Ik ben blij dat ik hier woon, dat ik niet hoef te kiezen.’

Over die speciale cultuur van de Nederlandse Turken waren we het eens. Hij vond geldingsdrang het opvallendste kenmerk. Bij mannen en vrouwen. De mannetjesmakerij springt het meest in het oog. Turkse baasjes - het lijkt alsof dat soort mannen altijd een lange zware jas los over de schouders heeft, zodat ze niet lopen maar

[p. 1080]

schrijden, en staan als een standbeeld. Zilvergrijze manen hebben ze, en ze spreken hun directieven zonder hun mond open te doen - liever knikken ze alleen maar. Type Italiaanse gangster, alleen zonder zwier.

Essentiëler is de hechtheid van de Turkse gemeenschap. De Turken zijn elkaar zeer tot steun. En ook als er helemaal geen steun nodig is houden ze elkaar goed in de gaten. Het gemeenteraadslid herinnerde zich dat hij op zijn zestiende voor het eerst met een vriendinnetje over straat liep. Binnen een uur waren zijn vader en moeder op de hoogte. Hij wist zeker dat als het meisje ook Turks was geweest háár familie er binnen een kwartier van had gehoord. Hij bleef er opgewekt bij. Het was een nadeel dat nu eenmaal bij het voordeel hoorde.

Zo zien de Turken er vanuit de Randstad ongeveer even overzichtelijk uit als andere Nederlanders die daar niet vandaan komen: de familiezieke Turk naast de koppige Fries, de zuinige Groninger en de gezellige Brabander. De randstedelijke Turk begrijpt dat, want hij deelt die visies. En als we voorbij de landsgrenzen kijken, dan doen alle Nederlanders en Nederlandse Turken mee in het afstand nemen van de vreemden die daar wonen. Het is een van de doeltreffendste manieren om een warm wij-gevoel op te roepen. Zo zijn wij elkaar heel vertrouwd, en dat verrast als je - zoals in mijn geval - nog niet zo lang geleden wat Turken in Nederland hebt leren kennen.

Die vertrouwdheid beperkt zich niet tot venijnige oordelen over buitenlanders. Het is ruim vier jaar geleden dat ik met de research voor mijn boek De nieuwe moskee begon. Er waren goede redenen voor zo'n boek: de Turken in Haarlem wilden een nieuwe moskee bouwen en de verwikkelingen die dat in de daaropvolgende jaren gaf in buurt en lokale politiek waren heel interessant - het waren tegelijk de jaren van Hirsi Ali. Maar je moet er ook zin in hebben om met die mensen om te gaan, en dat kwam een paar minuten na mijn kennismaking met de voorzitter van het moskeebestuur. ‘Ik sta hier overal alleen voor,’ mopperde hij. Het ging over zoiets als de aanschaf van wc-papier, en dat soort gekanker stelde me direct op mijn gemak. Het had iets huiselijks. Met zo'n man kun je prettig over niks zitten kletsen, weet je dan meteen. En daarmee was mijn nieuwsgierigheid gewekt - de loffelijke redenen kwamen later.

Ik volgde de gebeurtenissen rond de moskee, sprak Turken en betrokken Nederlanders, en deed dat als de Nederlander die ik ben: in 1946 geboren, katholiek opgevoed, ontzuild in de jaren zestig, en nu als overtuigd ongelovige met enige huiver geïnteresseerd in de vraag

[p. 1081]

waarom mensen zich moslim zouden willen noemen. Ik zocht vaak de discussie over het geloof, maar het gesprek dwaalde vaak af naar andere zaken. Iemand had gedonder op zijn werk, of de kinderen deden niet genoeg hun best op school - van die herkenbare problemen waar je makkelijk over praat. Godsdienst is ook voor de meeste Turken die ik tegenkwam iets voor de zondagochtend - al was dat bij hen dan de vrijdagmiddag. Ze kwamen ook over hun achtergronden te spreken, die vaak zeer on-Nederlands waren, maar in die sfeer van vertrouwdheid werden dat eerder sterke dan exotische verhalen. Zoals iedereen wel een paar bijzondere anekdotes over zijn familie en verleden te vertellen heeft.

Ik heb me afgevraagd waarom die herkenning, dat ‘gewone’ van Turken, mij en sommige anderen zo'n intens plezier deed. Ik herinner me een Haarlemse die enthousiast vertelde dat ze bij het recreatiemeertje in de duinen voor het eerst een hoofddoekje had gezien. ‘Ze gaan er echt bij horen,’ zei ze stralend. Ik voelde met haar mee. Is dat een diepe behoefte aan conformisme - iets typisch Nederlands?

Ik schreef het allemaal op. De politieke verwikkelingen, de discussies over de islam, maar ook dat geklaag over de chef op het werk en ‘het gebrek aan normen en waarden’ bij de kinderen. Een bevriende lezer toonde zich aangenaam verrast. Ook in de islam had je dus te grote ego's, kleinzieligheden, misverstanden en gezeik. Dat stelde hem gerust. Hij had het gevoel dat het minder om aanpassing aan Nederlandse zeden en gewoonten ging dan om de herkenning van algemeen menselijke patronen. Maar de vertrouwdheid had voor mij veel te maken met de taal die er gebezigd werd: echt Nederlands, geen gastarbeiderslingo. Dat was niet zomaar nuttig voor de communicatie, dat was ook heel leuk. Zoals de vrolijkheid die me beving toen ik de Surinaamse bokser die in de jaren tachtig furore maakte met een Limburgse zachte g hoorde spreken. Zo verschoof de vraag: worden Turken nu ‘Nederlandser’ als ze beter Nederlands spreken, of kun je dan alleen maar beter herkennen dat het ook gewone mensen zijn?

‘There is a certain privacy to every language,’ schrijft de antropoloog Benedict Anderson in Imagined Communities. Taal is er voor de communicatie, maar is tegelijk ook bij uitstek een middel om in- en outsiders van elkaar te onderscheiden. Immigranten weten dat als outsiders het best. Ze maken dat op meerdere fronten mee. Dat leert bijvoorbeeld de Duits/Turkse film Gegen die Wand. Aan het eind van die film is een Duitse Turk in Istanbul op zoek naar zijn geliefde; hij spreekt een vrouw die weet waar ze is maar dat niet wil zeggen, en op het moment dat hij zich dat realiseert gaat hij van Turks over op En-

[p. 1082]

gels. Ik begreep dat niet meteen, maar een Turkse vriend wel: Engels is neutraal terrein. Bij een conflict staan de ‘Europese’ Turken in hun land zwak - ze beheersen de taal altijd iets minder. Hij kende dat uit eigen ervaring. Andere Turken ook, zo bleek bij navraag.

Die vriend is een ingenieur van begin dertig. Soms snapt hij mijn Nederlands niet, maar dan gaat het om oude gezegdes waar ik graag mee koketteer. Als ik hem vertel hoe religieus Nederland was toen ik opgroeide, is hij net zo verbaasd als mijn eigen kinderen, die net zo oud zijn als hij. En ook die snappen niet al mijn uitdrukkingen, en de hunne zijn mij ook niet altijd vertrouwd. Soms krijg ik het idee dat mijn afstand tot jongere generaties Nederlanders, Turks of niet, groter is dan die tot de oudere immigranten in het algemeen.

Integratie gaat voor de ingenieur helemaal over de taal. Hij zag oude vrouwtjes op televisie angstig praten over een toekomst waarin hun kleinkinderen verplicht met een hoofddoekje over straat gaan, en zei: ‘Hoe kunnen ze dat nou denken? Ik heb nichtjes van vijf en zes jaar oud - die spreken net zo Nederlands als andere kinderen, er is helemaal geen verschil!’ Ik bracht ertegenin dat Anne Frank indertijd niet vanwege taalproblemen was verraden, maar daar ging hij aan voorbij en hij dacht me beslissend te kunnen aftroeven met een mop die hij van diezelfde nichtjes had gehoord: Wanneer mag je een Marokkaanse vrouw in haar gezicht spugen? Als haar snor in brand staat.

Andere Turken denken weer anders. Zijn anders. Turkse Nederlanders ken ik als groep eigenlijk alleen goed uit de krant en van de tv. Regelmatig treffen we daar berichten aan over de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek naar gedrag en kenmerken van allochtonen. Jaarlijks geeft het Sociaal en Cultureel Planbureau een drie centimeter dik boek uit met de laatste gegevens, en daarnaast ook nog boeken die de resultaten van specifieke onderzoeken geven. De grap gaat dat elke Marokkaanse jeugdbende in Amsterdam zijn eigen participerend observerende antropologiestudent heeft. De allochtonen worden goed in de gaten gehouden.

Ze worden ook op andere manieren op een kluitje gedreven. De Turkse ingenieur schepte vroeger in Turkije op over Nederland - geen land waar moslims zo gerespecteerd werden. Nu heeft hij net in zes weken zijn militaire dienst in Turkije vervuld omdat hij bij nader inzien toch liever zijn dubbele nationaliteit behoudt. En eerder al schafte hij een schotelantenne aan om niet altijd het Nederlandse nieuws te hoeven zien - hij heeft er genoeg van om op tv beledigd te worden. Dat zijn gevolgen van de jongste integratiedwang.

[p. 1083]

Maar daar kun je niet alles aan wijten. Nederlandse Turken komen meestal van het platteland en hebben gewoonten die in Istanbul als achterlijk beschouwd worden, zoals een voorliefde voor huwelijken tussen neven en nichten. Hun islam heeft boerse trekjes - er zijn er nog te veel die eerwraak en de horigheid van de vrouw als godgegeven beschouwen. Emancipatie vanuit zo'n achtergrond betekent dan vaak een veel politiekere en vromere islam. Daar hoeft niemand van op te kijken - Europa kende dergelijke ontwikkelingen ook. En als ik Turken hoorde zeggen dat zij niet zulke problemen gaven als Marokkanen omdat ze zo'n hechte gemeenschap vormden, dan vond ik het wel aardig om ze te jennen met de niet eens zo onzinnige observatie dat integratie nu eenmaal niet geruisloos gaat, dat Marokkanen daar druk mee doende waren en zich niet in hun eigen gemeenschap opsloten.

Dit soort algemeenheden gaan aan het individuele verschil voorbij. In de omgang versplinteren ze in talloze nuances. Maar toch, ook dan heb je wel met die waarheden te maken. Als ik dat nog niet wist, werd het me met de moord op Theo van Gogh wel duidelijk.

De moordenaar deed zijn uiterste best om in woord en daad de moord als iets islamitisch te laten zien. De boodschap kwam over: ik had even genoeg van de islam. Zeker zolang ik kranten las en tv keek. Dat gevoel werd snel getemperd door het contact met mijn Turkse vrienden en kennissen. De voorzitter van het moskeebestuur was nog precies dezelfde mopperkont, en het raadslid was nog altijd de leergierige branie. Wat me wel opviel was: ze namen geen afstand van de moord. In een openbare discussie hoorde ik het raadslid weigeren om te gissen naar de beweegredenen van de moordenaar, ‘want dat zou alleen maar de indruk wekken dat ik er iets mee te maken heb’. Geen enkele andere moslim voelde zich bij die gelegenheid ook maar een beetje verantwoordelijk. Vonden ze dan niet dat de moordenaar hun godsdienst in gijzeling had genomen, werd ze gevraagd. Moesten ze niet zeggen dat dat soort extremisten met hun handen van hun godsdienst af moesten blijven?

Daar ging geen moslim op in. Het raadslid wenste niet als collectief aangesproken te worden, zei hij. ‘Ik kan zo vier moslims aanwijzen, maar wij zijn toch vier verschillende personen.’

Het was niet het hele verhaal. In diezelfde tijd spraken we eens met z'n tweeën aan een cafétafel over de islamdiscussie en ik memoreerde op een gegeven moment dat het PvdA-Kamerlid Albayrak voor de verkiezingen van 2003 bij Nova een goed twistgesprek met Hirsi Ali had gevoerd. ‘Ah nee,’ riep het raadslid pijnlijk getroffen.

[p. 1084]

‘Dat was zoiets van: laten die allochtonen het maar onder mekaar uitvechten. Kan je lachen!’

Hoe stelde hij zich de discussie dan anders voor?

Hij aarzelde, getergd. ‘Goed, het geeft een dubbel gevoel. Het debat moet gevoerd worden, op zich was er niks mis mee. Maar het was toch: twee allochtonen die het Nederlandse publiek zitten te vermaken.’

Allochtonen moesten zich volgens hem dus altijd bewust zijn van hun allochtoon-zijn. Een allochtoon moest zijn afkomst nooit verloochenen. Dat zei een man in wie ik slechts met moeite iets Turks zag. Ik stond er even van te kijken. Hij vertelde ter verduidelijking over een platform waar een vriendin van Van Gogh met een Turks klinkende naam had gezegd dat ze tegen alles was wat moslim is - ze was honderd procent Nederlands, zei ze. Nou meid, had hij daar voor de tv gedacht, ik zie in één oogopslag dat je Turks bent, hou jezelf nou maar niet voor de gek. Ik zie het, anderen zien het, en jij weet het ook heel goed. Hij was even heel kwaad. ‘Ik ben een Nederlander, maar er is een religieus verschil met de andere Nederlanders. Zij denkt dat ze Nederlands is als ze afstand neemt van alles wat aan het Turkzijn kleeft. Dat heeft ze mis.’

Argumentatie en citaten in dit artikel zijn voor een groot deel terug te vinden in mijn boek De nieuwe moskee. Politiek en geloof in een provinciestad, Atlas, 2006.