De Gids. Jaargang 169

[p. 1005]

Uğur Ümit üngör
‘Was het nu wel of geen ocide?’
Over de vervlechting van dimensies in het genocidedebat

De recente discussie in de landelijke politiek over de Armeense genocide deed bij een aantal Turkse Nederlanders een storm van protest losbarsten. Iedereen had er een (vaak zeer uitgesproken) mening over, maar hoe bekend waren deze mensen eigenlijk met het begrip? Tijdens een paneldiscussie aan een Nederlandse universiteit sprak een Turkse collega zich eens in scherpe bewoordingen uit tegen de claim dat Armeniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog op grote schaal vermoord zouden zijn door Turken. Hij bleek zo overtuigd van zijn gelijk dat telkens als hij het woord ‘genocide’ uitsprak, hij de klemtoon legde op de eerste in plaats van de derde lettergreep, en het eruit kwam als ‘geen-ocide’. Bij herhaaldelijk uitspreken bleek dit ‘ingebouwde negationisme’ zo amusant dat ik hem nadien aansprak en vroeg: ‘Zeg, dat met die Armeniërs in 1915, was dat nu wél, of géén-ocide?’ De nadruk op het woord ‘geen’ deed hem bijna onbewust reageren: ‘Nee, het was geen ocide!’ Ik denk dat hij nog altijd niet begrijpt waarom ik in lachen uitbarstte. Deze anekdote toont - zij het enigszins raillerend - hoe ongeïnformeerd men in Turkse kringen is over genocide als historisch fenomeen. In dit essay wordt ingegaan op percepties en interpretaties van het begrip genocide in Turkije.

Van emotie en moraliteit naar strafrecht, politiek en wetenschap

Het is evident dat genocide aangrijpend is. Vrijwel alle mensen die een foto zien van een massagraf zullen als primaire emotionele reactie buitengewoon geschokt zijn over het tafereel. Het aanzicht van duizenden mensen die naakt en dood in een grote kuil liggen vinden we ‘erg’. De morele veroordeling van massamoord als het ultieme kwaad is er echter niet altijd geweest. In de laatnegentiende-eeuwse en vroegtwintigste-eeuwse internationale politieke ethiek werd weinig bezwaar gemaakt tegen grootschalige en gewelddadige bevolkingspolitiek omwille van nationaal homogene en maakbare, ‘sociobiologisch pure’ samenlevingen. De Eerste Wereldoorlog, een industriële totale oorlog met tot dan toe ongekende aantallen slachtoffers, confronteerde Europa met het probleem de waarde van menselijk leven opnieuw te moeten definiëren en prioriteren. Voordat daar goed over kon worden nagedacht, brak er - merendeels als gevolg van de Eerste Wereldoorlog - een nieuwe wereldoorlog uit, die het leed geleden tijdens zijn voorganger zou doen verbleken.

Sinds 1945 heeft zich een fundamentele omkering voorgedaan in de definitie van de waarde die aan mensenlevens wordt toegekend. De moord op de joden ontstak een hernieuwd besef van mensenrechten, een standaard die vanuit voormalig koloniaal perspectief zelfs op voorheen minderwaardig geachte ‘rassen’ van toepassing werd verklaard. Deze morele verontwaardiging over het ongekende leed deed activisten pogingen ondernemen om massaal geweld in te dammen. Een van deze bezorgde intellectuelen was de Pools-joodse jurist Raphael Lemkin, die in 1944 een nieuw begrip zou

[p. 1006]

introduceren: genocide. Volgens hem was genocide ‘een gecoördineerd plan van verschillende acties die streven naar de vernietiging van de essentiële grondslagen van het leven van nationale groepen, met het doel de groepen zelf te vernietigen’.

Vanuit zijn professionele achtergrond formuleerde Lemkin vooral in juridische begrippen: misdaad, schuld, daders, intentie, slachtoffers, bestraffing, preventie. Ook toen de Verenigde Naties het begrip in 1948 definieerden, ontstond een omschrijving waarin voornamelijk aan vastomlijnde en statische precondities voldaan moest worden. Alle naastenliefde en goodwill ten spijt is genocide in het internationale strafrecht een moeilijke categorie gebleken om mensen individueel op te veroordelen. Hoewel het recht genocide ziet als ‘misdaad der misdaden’ worstelt het met de taak om genocide, in feite een gezamenlijke daad, te isoleren op het niveau van individuele verantwoordelijkheid. Vanwege arbeidsdeling en geheimhouding in het genocidale proces is het verre van vanzelfsprekend dat hogergeplaatste figuren kunnen worden betrapt.

Ook in de politiek is genocide een begrip dat vooral op nietwetenschappelijke wijze wordt gehanteerd. Het dient in politieke verhoudingen vooral als instrumentalisering tegen politieke tegenstanders, om concessies en belangen veilig te stellen, of om te moraliseren: de ander is immoreel, ikzelf ben een morele autoriteit. Geschiedenis is in deze context een resultante van onderhandelingen of van persoonlijke meningen, niet een onafhankelijke constatering van feiten waar verder nauwelijks aan te tornen valt. Met betrekking tot genocide heerst er een spanningsas tussen enerzijds politiek activisme en anderzijds ‘pure’ wetenschap. Dit is een verschil in ontologisch uitgangspunt: kennis om te ageren versus kennis om te begrijpen. Voorbeelden hiervan uit Turkse intellectuele hoek volgen later.

In de wetenschap zijn weinig begrippen zo omstreden als het concept genocide. Het begrip is in de afgelopen decennia door activisten in een zodanig brede reikwijdte aan definities gehanteerd dat sommigen het begrip zelfs in zijn geheel hebben afgedaan als een mislukking. Hoewel van tijd tot tijd in de kranten is te lezen over wreedheden, zijn weinigen het erover eens hoe die wreedheden moeten worden geïnterpreteerd. Massamoord, ethnic cleansing, democide, en vele andere begrippen behoren tot het analytische palet om massaal geweld te beschrijven. Niettemin is het mogelijk om een aantal hoofdlijnen van het fenomeen te schetsen.

De meeste historici en sociale wetenschappers definiëren genocide voornamelijk als een zeer gewelddadige vorm van vervolging waarbij grote aantallen weerloze mensen opzettelijk worden omgebracht door een regering. Zij kijken onder andere naar het ontstaan van ideologieën van uitsluiting en de ontwikkeling van dictatoriale machtsstructuren. Sociologische basisbegrippen als ‘staat’, ‘natie’ en ‘geweld’ hebben hun nut bewezen in de beschrijving, analyse en verklaring van genocidale perioden. Genocide is onderzocht in de context van onderwerpen als nationalisme, totalitarisme, cultuur, moderniteit, religie, civilisering, crisis, bureaucratie, kolonialisme, racisme, oorlog, en vele andere. De wetenschappelijke vakliteratuur over genocide is even omvangrijk als indrukwekkend en elke poging deze hier samen te vatten zou schromelijk onrecht doen aan de kwantiteit en kwaliteit ervan.

In de recente discussie over de Armeense genocide kwamen twee belangrijke problemen bovendrijven: enerzijds de relatieve onwetendheid over genocide in Turkije, en anderzijds het verzet tegen de wetenschappelijke expertise.

Turks geweld: bijzonder of normaal?

In Turkse kringen denkt men vaak dat de Turkse geschiedenis volkomen vrij is van massaal geweld. De stelling dat tijdens het Turkse natievormingsproces tegen diverse etnische en religieuze minderheden geweld zou zijn gebruikt, wordt argeloos weggewuifd. Bij benoeming

[p. 1007]

van dit geweld denken veel Turken dat hun een bij uitstek bloeddorstige wreedheid wordt toegeschreven. De ‘Terrible Turk’ zou een geval apart zijn, omdat er bij Turks geweld sprake zou zijn van ‘Aziatisch despotisme’ en ‘oriëntaals barbarisme’ - allemaal begrippen uit negentiende-eeuwse anti-Turkse racistische beeldvorming. Deze romantisering en oriëntalisering heeft een Turks-nationalistische pendant aangewakkerd die even romantisch en narcistisch is: het Ottomaanse Rijk zou sinds mensenheugenis een vredig baken van multiculturele coëxistentie zijn geweest.

Ik zou hier het tegenovergestelde willen aanvoeren: de moderne Turkse geschiedenis is, precies vanwege haar gewelddadigheid, juist níét bijzonder. Welk Europees land kan nu serieus verkondigen dat er, vooral in de eerste helft van de twintigste eeuw, niet enorm is gemoord in zijn samenleving? Spanje? Duitsland? Rusland? Joegoslavië? De normaliteit van massaal geweld in dit ‘tijdperk van de vernietiging’ is in uitstekende recente publicaties aangevoerd door bijvoorbeeld Eric Hobsbawm, Mark Mazower, Niall Ferguson, Volker Berghahn, Omer Bartov, Ian Kershaw, en anderen. Volgens deze schrijvers zijn geweld en nationalisme in hun onderlinge samenhang hoofdcomponenten van de moderniteit geweest. Dat er in de Ottomaans-Turkse situatie weinig onderzoek naar heeft plaatsgevonden, heeft zijn oorzaken, maar dat neemt niet weg dat Turkije in zijn gewelddadige verleden voldoende permanent gezelschap heeft van Europese staten. Aangezien de ambitie om ‘modern’ en ‘Europees’ te zijn aanzienlijk is onder de Turkse politieke elite, is het idee dat er tussen 1900 en 1950 veel nationalistisch geweld is gepleegd eerder een compliment voor het fundamenteel Europese karakter van Turkije.

Om uiteenlopende redenen heeft genocide in grote delen van de wereld geen tot weinig academische aandacht genoten. Het gaat hierbij niet alleen om postkoloniale gebieden met beperkte middelen, zoals grote delen van Afrika, Latijns-Amerika, Azië en het Midden-Oosten, maar ook om meer ontwikkelde landen zoals veel Centraal- en Oost-Europese landen. Het begrip was tot nog toe slechts vaag bekend, zelfs in het academische milieu, en dit is verrassend te noemen. Zo prominent als de plaats die massaal geweld in het verleden van veel van deze landen inneemt, zo marginaal is de plaats van de studie naar dat geweld tegenwoordig in het academische onderzoek en onderwijs.

De effecten van geschiedstaboeïsering op percepties van genocide in Turkije

Hoe wordt in Turkije tegen genocide aangekeken? Eenieder die de Turkse publicaties over genocide volgt zal een merkwaardige combinatie van ongeïnformeerdheid, onverschilligheid en ontkenning tegenkomen. Het spreekt voor zich dat vanwege de dreigende politieke atmosfeer ten aanzien van de Armeense genocide weinig wetenschappers zich in het fenomeen willen verdiepen. Officiële teksten wijzen genocide af als ‘iets verschrikkelijks, maar geen Turks probleem’. De vergaande politisering en taboeïsering van het begrip leidt tot vreemde reacties bij het horen van het woord, van pavlovreacties over ‘ontrouwe Armeniërs’ tot obscene antisemitische uitlatingen als ‘genocidestudies wordt gecontroleerd door de joden’. Aan de hand van drie voorbeelden zal ik beargumenteren dat het publieke en intellectuele debat over genocide, vanwege politisering en taboeïsering geschuwd door academici, nu gedomineerd wordt door mediocre types die enigerlei serieuze inzet of kennis eenvoudigweg ontberen.

Een noemenswaardig persoon die in de Turkse pers veel schrijft over genocide is voormalig ambtenaar en columnist Gündüz Aktan. In reactie op publicaties over de Armeense genocide heeft Aktan zich enigszins ingelezen in de literatuur over genocide en probeert hij tegengas te geven. Zijn methode bestaat uit het ontleden van de vn-definitie van genocide in

[p. 1008]

componenten en het dan zodanig heropbouwen van die definitie dat volgens hem de nieuwe definitie niet meer toepasbaar is op de deportaties van de Armeniërs in 1915. Zich ervan bewust dat biologisch racisme tijdens de Armeense genocide geen ideologisch kader was, hamert hij op racisme als een conditio sine qua non van genociden. In een column lichtte Aktan dit even aristotelisch als apologetisch toe: ‘Zonder racisme is er geen genocide. Er is geen racisme in de Turkse geschiedenis.’

Om zijn ideeën uit te dragen onder Turken reist Aktan veel rond in Europa. Op 1 december 2005 organiseerde de Turkse ambassade in het Haagse Mercury-hotel een lezing van Aktan. Ongeveer vijftig mensen luisterden aandachtig terwijl Aktan opende met de uitspraak: ‘Genocide kan alleen worden gedefinieerd door juristen, niet door sociale wetenschappers of historici.’ Hierna volgde een langdradige opsomming van formuleringen en interpretaties van de vn-definitie in een poging de toepasbaarheid van die definitie op de Armeense situatie te delegitimeren. Het feit dat de vn-definitie zich beperkt tot moord op ‘etnische’ en ‘religieuze’ groepen greep Aktan aan als een mogelijkheid om de Ottomaanse Armeniërs een ‘politieke groep’ te noemen. Dit was onmiskenbaar een cynische poging om de genocide retrospectief te rechtvaardigen. Verder claimde Aktan dat ‘het Westen’ het racisme had uitgevonden en daarom verantwoordelijk was voor alle misère in de geschiedenis van de mensheid, waarna hij tot slot fulmineerde: ‘Wij Turken zijn juist degenen die al een eeuw genocide ondergaan!’

Een andere Turkse schrijver die over genocide heeft geschreven is dr. Sefa Martin Yürükel, die in Denemarken is opgeleid tot sociaal antropoloog. Yürükel lanceerde een paar jaar geleden een ambitieus project: een serie boeken over de geschiedenis van genocide. Het eerste deel is al gepubliceerd en beoogt volgens de inleiding ‘te streven naar een wetenschappelijk en neutraal perspectief, bereid in een westerse academische discipline, met gebruik van bronnen en theorieën van westerse wetenschappers en rapporteurs’. In dit boek vaart Yürükel een hoogst bedenkelijke koers en schrijft hij op een zeer betrokken en hoogst polemische manier over de gewelddadige praktijken van het kolonialisme en de vervolging van Balkan-moslims in de twintigste eeuw. Zijn teksten zijn, onder het mom van serieuze wetenschap, een bij uitstek morele en politieke poging om ‘het Westen’ met een allesomvattende schuldvraag op te zadelen.

Meermalen ontkende Yürükel de genocidale aard van de anti-Armeense vervolgingen in 1915. Hij vocht vooral het gebruik van de term ‘deportatie’ aan door te postuleren dat ‘deportatie’ overeenkomt met ‘uitzetting’. Volgens Yürükel was er geen sprake van een ‘Armeense deportatie’ omdat de Armeniërs binnen de Ottomaanse grenzen verplaatst zijn, waarvoor hij het begrip ‘verhuizing’ geschikter acht. Dit is uiteraard een verwarring van Noord-Amerikaanse immigratieregels (waarin ‘deportation’ uitwijzing uit het land betekent) met de van staatswege georganiseerde massale verplaatsingen, zoals in de Sovjet-Unie onder Stalin. Wel bedacht Yürükel een nieuw begrip, toen hij in een interview aangaf dat ‘de Turkse natiestaat oog in oog staat met een “natiestaat genocide”. Deze genocidale belegering wordt uitgevoerd door de westerlingen en hun interne bondgenoten, de minderheden en zogenaamde intellectuelen.’

Terugkerend naar het verschil in ontologisch uitgangspunt manifesteert dit zich het duidelijkst in een recent Turkstalig boek over genocide geschreven door Ahmet Şahin Aksoy. Het boek draagt de suggestieve titel ‘Pardon... zei u genocide?’ (Affedersiniz... soykırım mı dediniz?) en bestaat uit een opsomming van misstanden uit de geschiedenis van de Verenigde Staten en verschillende Europese landen. Per land passeren onderwerpen als kolonialisme en imperialisme de revue; voor Nederland worden vanzelfsprekend de slavenhandel en Indonesië genoemd. Het geheel is een samenraapsel van hele en halve waarheden, bombastische propaganda en holle retoriek, gegoten in een

[p. 1009]

felle morele veroordeling van ‘het Westen’ en ‘Europa’. Aksoys boek vertegenwoordigt de gemiddelde, bedroevende kwaliteit van de populair-wetenschappelijke boeken die in Turkije verkocht en gelezen worden. Al deze auteurs betrekken de vooringenomen positie dat er geen sprake was van een Armeense genocide en maken vervolgens alles wat ze bespreken dienstbaar aan dat oordeel.

De suggestie dat men in Turkije dan vertalingen van buitenlandse werken zou moeten lezen is problematisch, omdat zelfs vertalingen van boeken het moeten ontgelden. Dit ondervond ik zelf bij toeval toen ik tijdens het lezen van de Turkse vertaling van Yehuda Bauers klassieker Rethinking the Holocaust (New Haven: Yale University Press, 2001) op de titelpagina op de volgende passage in minuscule letters stuitte:

‘De aantijgingen en uitingen over de zogenaamde Armeense Genocide genoemd in dit boek komen volledig voor rekening van de auteur Yehuda Bauer. Staflid van uitgeverij Phoenix en vertaler Orhan Yakın, die zich heeft ingespannen voor dit boek, kan absoluut niet verantwoordelijk gehouden worden voor deze uitlatingen en uitspraken. Vanwege copyrightafspraken met Yale konden de voorgenoemde passages niet uit het boek verwijderd worden.’

Toen Bauer in september 2006 een lezing gaf in Nederland bleek hij niet op de hoogte van deze annotatie in zijn boek. Een collega van de Sabancı Universiteit in Istanbul wees me er toen nuchter op dat in veel Turkse vertalingen van boeken over Europese geschiedenis serieuze (zelf)censuur en tekstverminking voorkwamen. In respectabele standaardwerken als Mark Mazowers Dark Continent, John Keegans The First World War, Zygmunt Baumans Modernity and Holocaust, of Eric Hobsbawms Age of Extremes bleken hele alinea's over de Armeense genocide simpelweg verwijderd te zijn. Informatie wordt klaarblijkelijk bij binnenkomst middels een filtreerproces gezuiverd van als negatief waargenomen gegevens.

Tot slot

‘Sociologie,’ schreef Johan Goudsblom eens fijnzinnig, ‘is een vorm van betweterij.’ Goudsblom bedoelde dat iedereen verstand meent te hebben van de samenleving (net zoals iedereen bondscoach denkt te zijn), waardoor de legitimiteit van de deskundigheid niet geaccepteerd en herhaaldelijk in twijfel getrokken wordt. Dit, terwijl geen leek zich zal wagen aan uitspraken over eveneens specialistische gebieden als hematologie, architectuur of linguïstiek. Dit algemene probleem in de sociale wetenschappen en geesteswetenschappen manifesteert zich eveneens op het gebied van genocide. Een oprecht onwetende lezer zou zich agnostisch (moeten) opstellen ten opzichte van een gevoelig en complex onderwerp als genocide. De bovengenoemde lieden voelen zich echter niet gehinderd door ‘de vereiste gedisciplineerde verbeeldingskracht, het analytisch vermogen, kennis van andere gevallen, en vooral intellectuele distantie en politieke onafhankelijkheid’, zoals een collega het onlangs verwoordde. Dit is geenszins een autoriteitsargument, wel een uitnodiging aan serieus geïnteresseerde leken tot het debat over een onderwerp dat wellicht intellectueel en moreel moeilijk toegankelijk is, maar juist om deze redenen niet geschuwd mag worden. Ook is het hoog tijd dat genocidestudies in de Turkse academische wereld geïnstitutionaliseerd wordt. Het Turkse spreekwoord luidt immers: ‘Het is geen schande om niet te weten, wél om niet te leren.’ (Bilmemek ayıp değil, öğrenmemek ayıp).